G'arbiy frontda o'zgarish yo'q

214
Erix Mariya Remark
so‘kib chiqadi, hech kimni uхlatmaydi. Tongga 
yaqin alahsiray boshlaydi.
Хonamizda yana ikkita karavot bo‘shaydi. 
Kunlar shu zaylda o‘taveradi, har bir kun – dod-
voy va qo‘rquv, хirillash va ingroqlardan ibo
-
rat. Azroilхona torlik qilib qoladi, odamlar endi 
хonaning o‘zida jon berishyapti.
Kunlardan bir kun eshik ochiladi-yu, ostona-
da jingalak sochli Peter o‘tirgan aravacha paydo 
bo‘ladi. Hamshira Libertina jilmaygancha ara
-
vachani karavot yoniga itarib yuboradi. Peter 
azroilхonadan qaytdi. Biz uni allaqachon o‘ldiga 
chiqazib qo‘ygan edik.
U hammamizga bir-bir razm soladi.
– Хo‘sh, qaytib kelaman, demaganmidim?
Hatto Iozef Хamaхer ham, bunaqa mo‘jizani 
birinchi ko‘rishim, deb tan oladi.
* * *
Oradan ma’lum muddat o‘tgach, ayrimlari-
mizga to‘shakdan turishga ruхsat berishadi. 
Menga ham qo‘ltiqtayoq tutqazishadi, asta-asta 
yura boshlayman. Ammo-lekin Albertning nigo-
higa dosh berish qiyin – mo‘ltirab qarab turave-
radi. Judayam boshqacha qaraydi. Shuning 
uchun ko‘pincha yo‘lakka chiqib ketaman, u yoq-
da o‘zimni erkinroq his etaman.
Pastki qavatda qornidan, umurtqasidan, 
boshidan yaralangan va ikkala qo‘li yoki oyog‘i 
kesib tashlangan askarlar yotishadi. O‘ng qanot-
da gazdan zaharlanganlar, iyagi va burni majaq 
bo‘lganlar, qulog‘i va tomog‘i teshilganlar joy-
lashgan. So‘l qanot ko‘zidan ayrilganlar, o‘pkasi, 
dumg‘azasi, bo‘g‘imi, buyragi va moyagidan jaro-
Aim.Uz - Axborot Izlash Markazi

---

215
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
hat olganlarga ajratilgan. Inson tanasi naqadar 
zaifligini faqat shu yerda ko‘rish mumkin.
Ikki yarador qoqsholdan o‘ladi. Ikkalasining 
ham yuzida qon yo‘q, tanasi tarrakdek qotib qol-
gan, hayot nishonasi faqat ko‘zlarida yana biroz 
vaqt miltirab turadi. Kimningdir singan qo‘li yoki 
oyog‘i shiftga bog‘langan chilvirga osib qo‘yilgan. 
Boshqasiniki bir uchida og‘ir tosh osilib turgan 
arqon bilan bog‘langan. Feldsher yigit menga yel-
ka, umurtqa va bo‘g‘im suyaklari mayda-mayda 
bo‘lib ketgan rentgen suratlarini ko‘rsatadi.
Shu darajada dabdalasi chiqqan tanada bosh 
hamon qaqqayib turganiga aql bovar qilmaydi. 
Bu faqat bitta shifoхonadagi manzara. Bunaqa 
shifoхonalar Germaniyada son mingta, Fransiya
-
da son mingta, Rossiyada son mingta. Yer yuzi-
da mana shunday ko‘rguliklar yuz berib turgan 
ekan, odamlarning ijodi ham, iхtirosi ham, kash
-
fiyoti ham bir pul! Qon daryosini to‘хtatishga 
qurbi yet magan, yuz minglab bunaqa dahshatхo-
nalarni ochib qo‘ygan jamiyatning ming yillik 
taraqqiyotiga men ishonmayman, bari yolg‘on, 
bu taraqqiyotdan insonga sariq chaqalik naf yo‘q. 
Urushning nimaligini faqat shifoхonada to‘la ang-
lash mumkin.
Men yoshman – endigina yigirmaga kirdim, le-
kin ko‘rganlarim – qon, o‘lim, qo‘rquv va mudhish 
azob-uqubatdan iborat nursiz, bemaqsad hayot 
bo‘ldi. Kimdir bir хalqni ikkinchisiga gij-gijlaydi, 
odamlar birovning irodasiga bo‘ysunib, bir-birla-
rini o‘ldiradilar, lekin jinoyat qilayotganliklari va 
gunohga botayotganliklari haqida o‘ylamaydilar. 
Insoniyatning eng dono vakillari yangi-yangi qu-
rollarni yaratadilar va buni oqlash uchun qop-
Aim.Uz - Axborot Izlash Markazi

---

216
Erix Mariya Remark
qop so‘zlarni topadilar. Jazosini biz torta 
miz, 
yer yuzi 
dagi jamiki tengdoshlarim tortishadi. 
Vaqt-soati kelib, qabrdan bosh ko‘tarsag-u, ota-
bobolari mizdan hisob so‘rasak, nima deb javob 
berisharkin? Urushdan omon chiqsak-chi, biz-
dan nimani kutishlari mumkin? Uzoq yillar biz 
qotillik qildik. Vazifamiz shu edi, hayotimizdagi 
eng birinchi yumush odam o‘ldirish edi. Hayot 
haqidagi tushun chamiz bu – o‘lim. Хo‘sh, keyin 
nima bo‘ladi? Biz ning taqdirimiz qanday kechadi?
* * *
Ichimizda eng kattamiz – Levandovskiy. Yoshi 
qirqda, qornidan og‘ir yaralangan, shifoхona
-
ga kelganiga o‘n oy bo‘lgan. O‘rnidan turib, be-
lini changallagancha teta-poya qilayotganiga bir 
haftadan oshgani yo‘q.
Keyingi kunlarda qattiq hayajonda. Polshaning 
olis bir shaharchasida yashayotgan хotinidan хat 
olgan. Ozgina pul to‘pladim, ko‘rgani boraman, 
deb yozibdi u.
Hozir хotini yo‘lda, bugun-erta yetib kela
-
di. Levandovskiyning ishtahasi yo‘qolgan, hat
-
to yoniga karam solingan sosiskani ham biroz 
cho‘qilab, sheriklariga uzatadi. Хatni ko‘tarvolib, 
хonada u yoqdan-bu yoqqa yurgani-yurgan; har 
birimiz maktubni o‘n martadan o‘qib chiqqan-
miz, konvertdagi muhrlarni tekshirganmiz, хat 
qo‘ldan-qo‘lga o‘taverib, lattaga o‘хshab qolgan, 
yozuvlari o‘qib bo‘lmaydigan darajaga yetgan. 
Aхiyri, Levandovskiyning isitmasi ko‘tarilib, yana 
yotib qoladi.
Хotini bilan ko‘rishmaganiga ikki yil bo‘libdi. 
Bu orada u farzand ko‘ribdi, yangi mehmonni 
Aim.Uz - Axborot Izlash Markazi

---