119
joylaridagi hisobi qanday tekshiriladi?
5.
Tovar-moddiy zaxiralarii baholashning to‘g‘riligi qanday
tekshiriladi?
6.
Tovar-moddiy zaxiralar sotilishi
va boshqacha tarzda
hisobdan chiqarilishi kanday tekshiriladi?
7.
Tugallanmagan ishlab chiqarishlarni tekshirishni xususiyatlari
nimalardan iborat?
8.
Tovar-moddiy
zaxiralari
inventarizatsiyasini
o‘tkazish
muddatlari va tartibi qanday?
9.
Inventarizatsiya materiallarini rasmiylashtirishda qaysi me’yoriy
hujjatga asoslaniladi?
10.
Tovar-moddiy zaxiralar bo‘yicha katta summada kamomad
aniqlanganda, auditorni xatti-harakati qanday bo‘lishi kerak?
120
6-MAVZU. MAHSULOT (ISH, XIZMAT)LAR ISHLAB
CHIQARISH, TANNARX HISOBLASH VA SOTISH BILAN
BOG‘LIQ MUOMALALAR AUDITINING USLUBIY
MUAMMOLARI
6.1. Ishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi, me’yoriy
asoslari va xususiyatlari. Auditining rejasi va dasturini tuzish
Ishlab chiqarishning asosiy maqsadi –
tovar-moddiy zaxiralarini
(materiallar, mehnat va ustama xarajatlar) yakuniy mahsulotga
aylantirishdir. Bu holatda auditning maqsadi ishlab chiqarish
xarajatlarini asosli shakllanganligi va to‘g‘ri hisobga olinganligini
tekshirishdan iborat, chunki, pirovard natijada,
ishlab chiqarilgan
mahsulot (sotib olingan tovar) larning sotishdan olingan yakuniy
moliyaviy natijaning ishonchliligi ularga bog‘liq. Ishlab chiqarish
xarajatlari, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar
auditining vazifalari quyidagilardan iborat:
a) dastlabki hujjatlar va hisob registrlari ma’lumotlari bo‘yicha
ishlab chiqarish xarajatlari, davr va moliyaviy faoliyat bo‘yicha
xarajatlarning tarkibi va tizimini o‘rganish;
b) ishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari va moliyaviy
faoliyat bo‘yicha xarajatlar bilan bog‘liq bo‘lgan muomalalar
buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks etirilganligini aniqlash;
v) ma’lumotlar to‘plash uchun auditorlik muolajalarini amalga
oshirish va h.k.
Ishlab chiqarish va boshqa xarajatlar bo‘yicha operatsiyalar
to‘g‘risida ma’lumot manbalari quyidagilar hisoblanadi:
-
yuk xatlari,
talabnomalar, materiallarni cheklab olish
haritalari;
-
buyurtma-varaqalar (zakaz-naryad);
-
ish vaqtini hisobga olish tabellari;
-
hisob-kitob varaqalari;
-
2010, 2310, 2510-sonli va boshqa schyotlar bo‘yicha hisob
registrlari (jurnal-orderlar, qaydnomalar va h.k.);
Bosh kitob va boshqalar.
Tekshiruv obyektini tartibga soluvchi asosiy qonunchilikka oid va
me’yoriy hujjatlar bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 2002-yil 30-avgust
holatiga o‘zgartirishlar bilan. 1996-yil 29-avgustda 257-1- sonli
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarori bilan 1997-yil 1-martdan
121
kuchga kirgan.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi 2008 yil..
3.
O‘zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida» gi
qonuni. 1996-yil 30-avgustda tasdiqlangan.
4.
O‘zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida» gi
qonuni (yangi tahriri). 2000-yil 26-mayda tasdiqlangan
5.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-
fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish, xizmat)
larni ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha
xarajatlar tarkibi hamda
moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqidagi Nizom».
6.
21-sonli «Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy-Xo‘jalik
faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi va uni qo‘llash
haqida yo‘riqnoma». 2002-yil 9-sentyabrda 103-son bilan O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 2002-yil 23-
oktyabrda 1181-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan.
7.
4-sonli «Tovar moddiy zahiralari» O‘zbekiston Respublikasi
BHMS. 1998-yil 28-avgustda 486-son bilan O‘zbekiston Respublikasi
Adliya vazirligida ro‘yxatga olingan.
8.
Umumdavlat soliqlarini hisoblash va budjetga to‘lash to‘g‘risida
yo‘riqnomalar.
9.
Mahalliy soliqlar va yig‘imlarni hisoblash va budjetga to‘lash
to‘g‘risida yo‘riqnomalar.
10.
O‘zbekiston Respublikasi Auditorlik faoliyatining milliy
standartlari. -T.: O‘BAMA-2004.
11.
Moliyaviy hisobot shakllari, 2002-yil 27-dekabrda O‘zR
Moliya vazirining 140-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan.
Auditor ishlab chiqarish xarajatlari hisobi,
davr xarajatlari va
moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar tizimini yoppasiga o‘rganib
chiqadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari va moliyaviy natijalar
auditining obyekti quyidagi 6.1-jadvalda keltirilgan.
Ammo, auditning yuqorida qayd etilgan maqsadi - ishlab chiqarish
xarajatlari hisobi, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyat bo‘yicha
xarajatlar auditini bajarishga kirishishdan avval, ishlab chiqarish va
xarajatlar jarayoni bo‘yicha ichki nazorat
tizimining kuchli va zaif
tomonlarini baholash maqsadida dastlabki sharhni tayyorlash lozim.
Sharh natijalariga ko‘ra subyekt ma’muriyatining ishlab chiqarish
xarajatlari, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarga
nisbatan bo‘lgan munosabati aniqlanadi.
