Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

Takrorlash uchun savollar 
1.
 
Xalqaro audit amaliyotida nazorat maslahatchi audit tizimi
nima?
2. Xalqaro audit amaliyotida turdosh hizmatlar. 
3. Moliyaviy ma’lumotlar kompelyatsiyasi XAAIning nechanchi 
bo‘limda keltirilgan? 
4. NMATni tashkil qilishning mumkin bo‘lgan variantlari. 
5. Auditorlik maslahatchi tizim qaysi sohalarda audit o‘tkazish 
masalalarini ko‘proq tartibga soladi? 
6. Moliyaviy instrumentlarni baholashda NMAT nima uchun 
zarur? 

---

277 
15-MAVZU. KOMPYUTER TIZIMI MUHITIDA AUDIT 
O‘TKAZISH 
 
15.1. Kompyuterli malumotlar tizimi muhitida audit o‘tkazish 
maqsadi va vazifalari 
Bugungi kunga kelib auditorlik standartlari bo‘yicha xalqaro 
qo‘mita tomonidan xalqaro audit standartlari to‘plami ishlab chiqilgan 
(Handbook of International Auditing, and Ethics Pronouncements).
Ushbu to‘plam tarkibiga kiruvchi Xalqaro audit amaliyoti izzoxi 
(XAAI)ning kompyuterli malumotlar tizimi muhitida audit o‘tkazish 
hususiyatlariga bag‘ishlangan standartlarini ikki gurhga bo‘lish mumkin: 
1-guruh 
subyektning 
kompyuterli 
ma’lumotlar 
tizimi 
hususiyatlariga tegishli, ya’ni 1001-Kompyuterli axborot tizimlari 
muhiti – avtonom mikrokompyuterlar. 1002-Kompyuterli axborot 
tizimlari muhiti – interaktiv kompyuter tizimlari. 1003- Kompyuterli 
axborot tizimlari muhiti – ma’lumotlar bazasi tizimlari. 1008-Ichki 
nazorar tizimi va riskni baholash - kompyuterli axborot tizimlari muhiti 
xarakatiristikasi va tizim bilan bog‘liq savollar.
2-guruh audit usullarini qo‘llashda kompyuterlardan foydalanishga 
tegishli. 1009-Audit usullarini qo‘llashda kompyuterlardan foydalanish. 
Hozirgi kunda ko‘pchilik iqtisodiy subyektlar buxgalteriya va 
TMB hisobini yuritishda turli xildagi kompyuter tizimini qo‘llashmoqda.
Buxgalteriya 
hisobida 
kompyuterlarning 
qo‘llanilishi, 
o‘z 
navbatida:
- hisob-kitoblarning vaqtida o‘tkazilishini ta’minlaydi;
- operativ boshqaruv ma’lumotlarini olishni tezlashtiradi;
- moliyaviy tahlil imkoniyatlarini kengaytiradi. 
Tashqi mustaqil va ichki audit ma’lumotlarini kompyuterni 
qo‘llash orqali tahlil qilganda o‘zining maqsadi va vazifalarini 
o‘zgartirishsiz 
saqlaydi. 
Oddiy 
hamda 
kompyuterlashtirilgan 
buxgalteriyani tekshirish metodikasi o‘rtasidagi farqni aniqlash, 
korxonalardagi kompyuter tizimidagi hisobini audit qilish metodi va 
aniq usulini topish, rejalashtirish metodikasini ishlab chiqish zarur. 
AXSda kompyuter tizimini audit qilish metodikasi, uning 
kompyuter 
tizimi 
ishlarining 
samaradorligini 
baholash 
uchun 
qo‘llanilishi, ichki nazoratni takomillashtirish uchun aniq ko‘rsatmalar 
berilgan. Keltirilgan takliflar davlat va nodavlat korxonalardagi 
kompyuterlashtirilgan hisobni audit qilishni rejalashtirishda ham 
qo‘llash mumkin. 

---

278 
Asosan yirik korxonalarda majburiy auditorlik tekshirishi 
o‘tkaziladi. Ish yuritishning hozirgi sharoitida buxgalteriya hisobining 
kompyuter tizimini qo‘llamay olib borishning iloji yo‘q. Turli firma va 
xo‘jalik subyektlarida hisob yuritish tizimida avtomatlashtirishni 
qo‘llash o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘ladi. Masalan, kompyuterni oddiy 
kalkulyator sifatida qo‘llashdan, to hisobni butunlay avtomatlashtirish 
uchun yuqori darajadagi kompyuter tizimini yaratishgacha. Bugungi 
kunga kelib bir-biridan farq qiluvchi juda ko‘plab buxgalteriya dasturlari 
paketlari mavjud. 
Kompyuterlar qo‘llanilgan buxgalteriya hisobi «qo‘lda» yuritilgan 
buxgalteriya hisobidan farq qilgani kabi, kompyuter tizimi muhitidagi 
audit ham «qog‘ozli» buxgalteriyadan farq qiladi. 
Korxonalarda hisobning kompyuter tizimi mavjudligi audit qilish 
usuliga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Auditorlik standartlarining 500 
«Auditorlik isbotlari»ga ko‘ra, auditorlar tekshirish o‘tkazish jarayonida 
oddiy buxgalteriya hisobi yuritishda bo‘lgani kabi kompyuterli 
buxgalteriya hisobi yuritishda ham bir xil bo‘lgan quyidagi amallarini 
qo‘llashlari lozim: 
- mijozning turli aktivlarini inventarizatsiya qilishda ishtirok etish 
yoki kuzatish; 
- uchinchi tomondan mijoz hisob raqamlaridagi qoldiqlarining, 
hisobotning ma’lum bir bo‘limlari buyicha haqqoniyligini va xo‘jalik 
operatsiyalarining to‘g‘riligini tasdiqlovchi ma’lumotlarni yozma 
ravishda olish; 
- mijozning uchinchi shaxslardan olgan hujjatlarini tekshirish. 
Tekshirish o‘tkazish uslubida asosiy farqlar quyidagi amallarda 
kuzatiladi:
- korxona rahbari va ishchilarni og‘zaki so‘rovdan o‘tkazish. 
So‘rov natijalariga tayanib, auditorlik tekshirishi rejalashtiriladi. 
- mijozning arifmetik hisoblarini tekshirish. 
-ba’zi-bir xo‘jalik va buxgalterlik operatsiyalarining bajarilishini 
kuzatish. 
Kompyuter tizimi auditning asosiy maqsadi - bu kompyuter 
tizimini buxgalteriya hisobining bir bo‘g‘ini sifatida qarab, shu asosida 
ma’lumotlar yig‘ish va ularga obyektiv baho berishdir. Hozirgi zamon 
auditorlariga asosan kompyuterlashtirilgan buxgalteriya hisobi bilan ish 
yuritishga to‘g‘ri keladi. Ma’lumotlarni tahlil qilishning xarajat talab 
qilishi, kompyuter xizmatlari ko‘rsatish markazlarining rivojlanishi, va 
nihoyat, qimmat bo‘lmagan mikrokompyuterlarning paydo bo‘lishi, 

---

279 
hatto kichik ish yurituvchilar tomonidan ham ma’lumotlarni olib keladi. 
Kompyuter tizimining keng tarqalishi auditda «Kompyuter 
muhitida audit» hamda «Kompyuterli audit» degan sohalarning paydo 
bo‘lishiga olib keldi. Bu mavzu audit sohasida AQShda taniqli bo‘lgan, 
Texas shtatidagi Ostin universiteti professori Dj.Robertsonning «Audit» 
nomli monografiyasida birmuncha to‘laroq yoritilgan. 
Dj.Robertsonning tasdiqlashicha, kompyuter tizimi auditning 3 ta 
aspektiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi: Rejalashtirish; ichki nazorat tizimini 
o‘rganish; nazorat tizimi, xo‘jalik operatsiyalarining bo‘laklari, hisob 
schetlaridagi qoldiqlar to‘g‘risidagi haqqoniy ma’lumotlarni yig‘ish. 
Mana shu tartibda biz auditorlik tekshirish o‘tkazishning 
xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Uslubiyotni ishlab chiqish jarayonida 
biz quyidagi savollarni aniqlab olishimiz zarur:
- 
buxgalteriya 
hisobini 
avtomatlashtirilgan 
va 
avtomatlashtirilmagan tizimida yuritish orqali; 
- kompyuterlashtirilgan muhitda audit tekshirish o‘tkazishni 
rejalashtirishda hisobga olinadigan qo‘shimcha omillarning mavjudligi; 
- nazoratning umumiy va ustama uslublari o‘rtasidagi farq; 
- nazoratning nosamaradorligini baholash fazasida ma’lumotlarni 
elektron tahlil qilishning ta’siri; 
- funksional majburiyatlarni taqsimlash, dasturli faylar va 
ma’lumotli fayllarga kirishni nazorat qilish, apparat mablag‘larini 
nazorat qilish tizimlarni tushuntirish va aynan o‘xshatish. 
- nazoratning ustama uslublarining ro‘yxati va ularning izohlanishi. 
- minikompyuterlarga asoslangan tizimlar nazoratining o‘ziga 
xosligini muhokama qilish. 
Kompyuter tizimi muhitida auditorlik tekshirish o‘tkazishning 
asosiy maqsadi - shu muhitda tayyorlangan ma’lumot tavakkalchiligini 
eng kam darajaga yaqinlashtirishdan iborat. 
Kompyuter tizimi muhitida auditorlik tekshirishi o‘tkazishning 
quyidagi uslubiyoti eng samarali hisoblanadi: 
1. Auditorlik tekshirishini rejalashtirish. Maqsad - ma’lumotlarni 
avtomatik ravishda tahlil qilishning moliyaviy hisobot auditga ta’sirini 
baholash; avtomatlashtirish darajasini baholash; avtomatik operatsiyalar 
darajasini baholash; ma’lumotlarni kompyuterlarda tahlil qilishning 
tashkil qilinganligini baholash; ma’lumotlarning hammabopligini 
baholash; auditning avtomatlashgan uslublarini qo‘llash imkoniyatini 
baholash; maxsus tayyorgarlik zarurligini baholash. 
2. Kompyuter tizimini o‘rganish. Maqsad - audit tekshirishning 

---

280 
umumiy va ustama muolajalaridan foydalanish zarurligini aniqlash 
uchun ichki nazorat nosamaradorlik tavakkalchiligini baholashdan 
iborat. Audit tekshirishi muolajalarining mazmunini va chuqurligini 
rejalashtirishga asos sifatida ichki nazorat bo‘g‘inlaridan foydalanish 
imkoniyatlarini topish uchun nazorat muhiti, buxgalteriya hisobi tizimi 
va nazorat muolajalari to‘g‘risidagi zarur ma’lumotlarni yig‘ishdan 
iborat.
Nazorat muhiti - majburiyat va vakolatlarni topshirish tizimi;
tizimni nazorat qilish uchun ma’muriyat tomonidan qo‘llaniladigan 
uslublar; 
buxgalteriya 
hisobi 
tizimini 
o‘rganish; nazoratning 
nosamaradorlik tavakkalchiligini baholash. 
3. Oddiy kompyuterlashgan tizimda nazorat nosamaradorlik 
tavakkalchiligini baholash. Maqsad - kompyuter tizimi muhiti haqida 
aniq ma’lumotlarni yig‘ish. Ma’lumotlar umumiy tahlil qilinadigan 
oddiy tizimlarda kompyuterli nazorat muolajalarini testdan o‘tkazish. 
Nazorat 
muolajalarini 
testdan 
o‘tkazish uchun qo‘llaniladigan 
kompyuter texnikalariga umumiy yondoshishda foydalaniladigan 
usublar, ya’ni: nazorat ma’lumotlarining uslubi; parallel modellashtirish 
uslubi; aniq ma’lumotlardan foydalanishga asoslangan nazorat uslubi; 
operatsiyalarni belgilash; auditorlik fayllari; darhol tayyor bo‘ladigan 
fotosurat; tizim ish yuritishining doimiy nazorati; kengaytirilgan 
yozuvlar. 
Yuqorida keltirilgan uslubiyotni qo‘llashda kompyuter tizimining 
mohiyatini to‘g‘ri tushunish va uni tashkil etuvchi barcha bo‘g‘inlarni 
ko‘rib chiqish zarur. Shuni nazarda tutish kerakki buxgalteriya hisobini 
avtomatlashtirilmagan tarzda yuritishda xo‘jalik operatsiyalarni kuzatish 
engil kechadi va bu, o‘z navbatida, ma’lumotlarni qog‘ozda 
ifodalaydigan hujjatlar bilan olib borilishini talab qiladi. Bu hujjatlarga - 
ko‘rsatmalar, to‘lov qog‘ozlari, hisob schetlari va hisob registrlari kiradi. 
Ayni shunday hujjatlar kompyuter tizimida ham bor, lekin ko‘p hollarda 
ular faqat elektron shaklda mavjud bo‘ladi. 
Kompyuter tizimi o‘z ichiga quyidagi elementlarni oladi: 
-
texnika jihoz vositalari; 
- kompyuterni tashkil qiluvchi vositalar va dasturli vositalar;
- Tizimli dasturlar - bu operatsion tizim, ma’lumotlar bazasini 
boshqarish tizimilari.
Ustama dasturlar - o‘ziga xos vazifalarni hisobga olgan holda 
mustaqil ravishda ishlab chiqilgan yoki sotib olingan avtomatik 
dasturlar.

---

281