Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

13.3-chizma. Moliyaviy nazorat tizimi 
Ma’lumki, bizning korxonalar faoliyatida bu funksiyalarning 
asosiy qismi iqtisodiy bo‘limlarga yuklatilgan edi. Bozor iqtisodi 
sharoitiga o‘tish bilan O‘zbekistonda bu sohada ham ancha o‘zgarishlar 
yuz berdi. Bunga muvofiq yuqori davlat nazorat organi sifatida 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Nazorat inspektsiyasi 
tashkil etildi. Bu organ obyektlari bo‘lib, Vazirlar Mahkamasi 
huzuridagi ma’muriy va moliyaviy nazorat bo‘yicha komissiya va 
qo‘mitalar hamda nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi 
Respublika Kengashi a’zolari hisoblanadi. Auditorlik faoliyati sohasida 
olib borilgan ishlarga qaramay, nazoratning auditorlik tashkiloti 
bo‘yicha o‘rganishni talab qiladigan ko‘proq masalalar borki, bular 
fikrimizcha, operatsion auditni tashkil qilishning xususiyatlari; 
operatsion audit uslubiyotini ishlab chiqish va ishchi hujjatlaridan 
foydalanishdir. 
Moliyaviy nazorat tizimi 
Davlat nazorati 
Jamoat nazorati 
Maxkama 
nazorati 
Mustaqil audit 
Prezident 
huziridagi 
davlat nazorati 
inspektsiyasi 
Jamoat 
tashkilotlari 
Maxkama va 
vazirliklar 
Auditorlik 
tashkilotlari 

---

234 
13.2. Operatsion audit natijalarini umumlashtirishning 
 ahamiyati va zarurligi 
Huquqiy bozor iqtisodiyotini (ehtimolki hatto hisob auditorlik 
huquqining alohida tarmog‘ini barpo etib) qaror toptirish va 
rivojlantirish, tadbirkorlarning turli shakllarini rivojlantirish, barqaror 
iqtisodiy va fuqarolarning ijtimoiy himoyalanishini ta’minlash, 
chinakam oshkoralikning mavjudligi. Bunda bozor iqtisodiyotining 
o‘zini-o‘zi tartibga soluvchi vositalari (shu jumladan audit ham) amalda 
samarali tadbirkorlikni, aholining ijtimoiy muhofazasini ta’minlaydi, 
davlatimizni saqlab qolish yo‘lida mehnat qilishga imkon beradi, deb 
hisoblashmoqda. Bu vazifani bajarish tekshirish natijalariga va 
auditorning professional mulohaza yuritish qobiliyatiga asoslangan. Bu 
vazifani bajarish tekshirilayotgan iqtisodiy subyektlarning faoliyati (shu 
jumladan buxgalteriya hisobi va yillik buxgalteriya hisoboti) muayyan 
mezonlarga muvofiqligi yoki muvofiq emasligi haqida auditor o‘z fikrini 
bildirishi bilan nihoyasiga etadi.
Bu vazifani bajarish uchun auditordan keng professional va hatto 
intellektual dunyoqarash, yuksak axloqiy fazilat va nazorat ishining 
ma’lum ko‘nikmalari talab qilinadi. Kengaytirilgan dasturda amalga 
oshiriladigan audit juda murakkabligi sababli odatda nazorat-taftish 
tadbirlarini mutaxassislar guruhi bajaradi, mutaxassislarning har biri 
biror kasb sohasida chuqur bilimli bo‘ladi. 
Operatsion auditda auditor xo‘jalik tizimining kuzatuvchi sifatida 
axborot xatarini kamaytirishi zarur. Bu 13.4-chizmada tasvirlangan.
Masalan, savdoda auditorlar guruhida buxgalterlar, tovarshunoslar, 
iqtisodchilar, iqtisodiy axborotni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi 
mavjud bo‘lsa, ma’lumotlarni informatsion texnologiya mutaxassislari 
kiritadi. Operatsion auditni tashkil etishning bunday shakli nazorat 
samaradorligi va sifatini oshiradi, uni o‘tkazish muddatini kamaytiradi, 
demak ko‘rsatiladigan xizmatga ketadigan xarajatini kamaytiradi. 
Bunda aniq bir iqtisodiy subyektda auditni amalga oshirishga 
yuboriladigan mutaxassislarning aniq bir guruhi dalolat berish vazifasini 
uddalay olishi muhimdir. 
Bunday guruh a’zolari o‘z bilimlari bilan bir-birlarini to‘ldirib, bu 
subyektning qaysi tarmoqqa qarashligi va qaysi idoraga bo‘ysunishidan, 
shuningdek mijozda hisob ishlari avtomatlashtirilgani darajasidan qat’iy 
nazar, talab qilinayotgan xizmatni bajarishga qodir bo‘lishi lozim. 

---

235