401
CH
2
CH
HN
H
2
C
C
H
2
COOH
pirolin
gistidin
-CH
2
-CH-COOH
NH
2
N
C
HC
HN
C
H
I I
HO– –O– –CH
2
–CH(NH
2
)–COOH
I I
tiroksin
HOOC–CH(NH
2
)–CH
2
–S–S–
CH
2
–CH(NH
2
)–COOH
sistin
Aminokislotalar tuzilishida bir yoki bir necha karboksil guruhi bo’lishi mumkin.
Karboksil
guruhi soni, uning asosligini belgilaydi. Aminokislotalarning tarkibida bir yoki bir necha aminoguruhi
bo’lishi mumkin. Aminokislotalar izomeriyasi
oksikislotalarnikiga
o’xshash bo’ladi.
Izomeriyasi.
Aminokislotalarning izomeriyasi:
a)
birinchidan
funksional gruppalarning bir-
biriga nisbatan joylashgan holatiga va ularning
tarmoqlangan
yoki
tarmoqlanmaganligiga
bog’liq:
5 4 3 2 1
CH
3
–CH
2
–CH
2
–CH–COOH
α-aminovalerian kislota
(2-aminopentan kislota)
NH
2
4 3 2 1
CH
3
–CH–CH–COOH
α-aminoizovalerian kislota
(3-metil-2-aminobutan kislota)
CH
3
NH
2
b) Ikkinchidan
, molekulada amino – NH
2
gruppaning karboksil –
COOH gruppaga nisbatan
joylashishiga bog’liq:
5 4 3 2 1
CH
3
–CH
2
–CH
2
–CH–COOH
α-aminovalerian kislota
(2-aminopentan kislota).
NH
2
5 4 3 2 1
CH
3
–CH
2
–CH–CH
2
–COOH
β-aminovalerian kislota
(3-aminopentan kislota).
NH
2
5 4 3 2 1
CH
3
–CH–CH
2
–CH
2
–COOH
γ-aminovalerian kislota
(4-aminopentan kislota).
NH
2
c) Uchinchidan,
aminokislotalar molekulasidagi asimmetrik C-atomi hisobiga
ko’zgu
(optik)
izomeriyaga ega. M-n:
α – aminopropion kislota
(alanin)
D
va
L
-shakllarda bo’lib, L-shakli tabiatda
keng tarqalgan:
COOH COOH
H–C–NH
2
H
2
N–C–H
CH
3
CH
3
D - alanin L - alanin
Tabiatda uchrashi va olinishi. α –
aminokislotalar tabiatda o’simlik, hayvon va inson
organizmlaridagi oqsillarning asosiy tarkibini tashkil etadi. Oqsillarning
asosiy manbalari
go’sht, un,
sut, qon, teri, jelatina, jun, soch tolasi, kazein
kabi tabiiy manbalar bo’lib, ulardan 22 xil
α –
aminokislotalar ajratib olingan. Buning uchun oqsillar kislotali muhitda gidroliz qilinadi.
1. Oqsilli moddalarni gidrolizlash.
Oqsillar gidrolizlanganda 20-25 dan ortiq
α –
aminokislotalar aralashmasi hosil bo’ladi. Bu aralashmalardan sof holdagi
α –
aminokislotalar ion
almashinish xromatografiyasi usuli bilan ajratib olinadi. Bu usul bilan olingan
aminokislotalar sintez
yo’li bilan olishga qaraganda arzon tushadi. Bu jarayonni quyidagicha ifodalash mumkin:
Oqsil → pepton → polipeptid → peptid → α – aminokislotalar
Sintetik usulda aminokislotalar quyidagicha olinadi:
2. Galogenli kislotalardan olish.
Karbon kislotalarga galogen ta’sir ettirib, galogenli karbon
kislotalar olinadi:
CH
3
–COOH + Cl
2
→ HCl + CH
2
Cl–COOH
α – xlorsirka kislota
So’ngra hosil bo’lgan kislotalarning galogenli hosilalariga
ammiak
ta’sir ettirib, aminokislotalar
olinadi:
402
CH
2
Cl–COOH+NH
3
→NH
4
Cl+H
2
N–CH
2
–COOH
α–aminosirka kislota
(glitsin)
3.
Aldegidlarga
ammiak
va
sianid
kislota ta’sir ettirib,
- aminokislotalar olinadi. Bunda
dastlab aldemin, so’ngra
- aminokislotalarning nitrili hosil bo’ladi. Hosil bo’lngan
nitril
gidrolizlanganda
- aminokislotalarga aylanadi:
HCN
CH
3
– CHO + NH
3
CH
3
– CH = NH
-H
2
O
CH
3
– CH – C
N CH
3
– CH – COOH + NH
3
2H
2
O
H
+
NH
2
NH
2
HCN
CH
3
– CHO + NH
3
CH
3
– CH = NH
-H
2
O
CH
3
– CH – C
N CH
3
– CH – COOH + NH
3
2H
2
O
H
+
NH
2
NH
2
CH
3
– CHO + NH
3
CH
3
– CH = NH
-H
2
O
CH
3
– CH – C
N CH
3
– CH – COOH + NH
3
2H
2
O
H
+
NH
2
NH
2
N.D. Zelinskiy
bu usulni ancha soddalashtirdi. U karbonil birikmaga ketma-ket ammiak va
sianid kislota ta’sir ettirish o’rniga kaliy sianid bilan ammoniy xlorid aralashmasini ta’sir ettirdi:
R – CHO + KCN + NH
4
Cl + H
2
O R – CH – COONH
4
+ KCl
NH
2
R – CHO + KCN + NH
4
Cl + H
2
O R – CH – COONH
4
+ KCl
R – CHO + KCN + NH
4
Cl + H
2
O R – CH – COONH
4
+ KCl
NH
2
4. Nitrokislotalar va oksimlarni qaytarib olish.
Nitrikislotalar yoki oksimlarni katalizator
ishtirokida vodorod bilan qaytarib,
α – aminokislotalar
olish mumkin. M-n:
Ni, Pd
CH
3
–CH
2
–CH
2
–CH–COOH + 3H
2
2H
2
O + CH
3
–CH
2
–CH
2
–CH–COOH
NO
2
NH
2
5. Aldegid va ketonlardan olish.
Aldegid va keton kislotalarni ammiak ishtirokida katalitik
qaytarish usuli bilan α – aminokislotalar olish mumkin. M-n:
Ni
R–CO–COOH + NH
3
→
H
2
O + R–C–COOH
+
H
2
→ R–CH–COOH
NH NH
2
-aminokislotalarning olinish usullari.
-aminokislotalar to’yinmagan kislotalarga ammiak
biriktirib yoki malon kislota yordamida olinishi mumkin.
1. To’yinmagan
karbon kislotalarga ammiak ta’sir ettirib
-aminokislota
olinishi mumkin.
Markovnikov
qoidasiga teskari yo’nalish bo’yicha birikada:
CH
2
= CH – COOH + 2NH
3
NH
2
– CH
2
– CH
2
– COONH
4
CH
2
= CH – COOH + 2NH
3
NH
2
– CH
2
– CH
2
– COONH
4
2.
-aminokislotalarning
juda ko’pchiligi
V.M. Radionov
usuli bo’yicha olinadi. Aldegidlarga
ammiak ishtirokida
malon kislota
ta’sir ettirib,
-aminokislota
olinadi. M-n:
R–COH + HOOC–CH
2
–COOH + NH
3
→
H
2
O + CO
2
+
R–CH–CH
2
–COOH
NH
2
Bu reaksiyaninng mexanizmi aniqlanilmagan.
Muhim aminokislotalardan bo’lgan
-aminokapron
kislota va
lizinni
siklogeksanondan
quyidagi sxema bo’yicha olinadi.
O + H
2
N – OH
N – OH
O + H
2
N – OH
N – OH
siklogeksanon siklogeksanonoksim
H
2
SO
4
CH
2
C
N
OH
C
NH
O
Бекман кайта
гурухланиш
H
2
SO
4
CH
2
C
N
OH
C
NH
O
C
NH
O
Бекман кайта
гурухланиш
Kaprolaktam gidrolizlanganda
-aminokapron
kislota, nitrolab, so’ng qaytarib va
gidrolizlanganda
lizinni
hosil qiladi:
Bekman qayta
guruhlanish
403
C = O
NH
HNO
3
C = O
NH
NO
2
H
2
C = O
NH
NH
2
H
2
O
H
2
O
NH
2
– CH
2
– CH
2
– CH
2
– CH
2
– CH – COOH
NH
2
лизин
C = O
NH
HNO
3
C = O
NH
NO
2
H
2
C = O
NH
NH
2
H
2
O
H
2
O
NH
2
– CH
2
– CH
2
– CH
2
– CH
2
– CH – COOH
NH
2
C = O
NH
C = O
NH
HNO
3
C = O
NH
C = O
NH
NO
2
H
2
C = O
NH
C = O
NH
NH
2
H
2
O
H
2
O
NH
2
– CH
2
– CH
2
– CH
2
– CH
2
– CH – COOH
NH
2
NH
2
– CH
2
– CH
2
– CH
2
– CH
2
– CH – COOH
NH
2
лизин
Kaprolaktam polimerlanganda yoki aminokapron kislota polikondensatlanish reaksiyasiga
uchratilganda
kapron
hosil bo’ladi.
– NH – (CH
2
)
5
– C – NH – (CH
2
)
5
– C –
O
O
n
– NH – (CH
2
)
5
– C – NH – (CH
2
)
5
– C –
O
O
O
O
n
Fizikaviy xossalari
. Aminokislotalar yuqori haroratda suyuqlanadigan,
suvda
yaxshi eriydigan,
efirda
erimaydigan
rangsiz kristall
moddalardir. 250
0
C dan yuqori temperaturada parchalanib,
suyuqlanadi. Ularning suyuqlanish haroratlari bir-biridan kam farq qiladi.
Bir asosli aminokislotalarning suvdagi eritmalari
neytral
xarakterga ega
(pH=6,8)
.
Aminokislotalar
ichki tuz
(bipolyar ion)
H
3
N
+
–CH
2
COO
–
ko’rinishida mavjud bo’ladilar. Ularning
bunday tuzilishga ega bo’lishligi fizikaviy tekshirish usullari yordamida aniqlanilgan.
Bipolyar ion kislotali muhitda
kation
,
ishqoriy muhitda esa
Do'stlaringiz bilan baham: