Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

R – N
:
+ H
H
H
+
R – N
:
H 
H
H
+
CH
3 
– NH
2
+ HOH [CH
3 
– NH
3
] OH 
+
–
(CH
3
)
2
NH + HOH [(CH
3
)
2
NH
2
] OH 
+
–
Aminlarning tuz hosil qilishi. 
Aminlar ham ammiak singari quruq holda va suvdagi eritmalarda 
kislotalar va hatto, kuchsiz karbonat kislota bilan ham reaksiyaga kirishib, tuzlar hosil qiladi. M-n: 
suvsiz aminlar 
HCl
bilan quyidagicha reaksiyaga kirishadi: 
CH
3 
– NH
2
+ HCl
[CH
3 
– NH
3
] Cl yoki CH
3 
– NH
2 
HCl
.
metilammoniy xlorid
+
–
Suvdagi eritmada reaksiya quyidagicha boradi: 
[CH
3 
– NH
3
] OH + HCl
+
–
[CH
3 
– NH
3
] Cl + H
2
O
+
–
Sulfat kislota
bilan reaksiyaga kirishib, kompleks birikma hosil qiladi: 
CH
3
– NH
2
+ HOSO
2
OH
[CH
3
– NH
3
] SO
4
H yoki
CH
3
– NH
2
H
2
SO
4
.
+
–
monometilammoniy sulfat
 
Suvdagi eritmada esa reaksiya quyidagicha boradi: 
[CH
3
– NH
3
] OH + HSO
4
H
[CH
3
– NH
3
] SO
4
H + H
2
O
+
–
Karbonat kislota
bilan reaksiya quyidagicha boradi: 
CH
3
– NH
2
+ HOCO
2
H
[CH
3
– NH
3
] CO
3
H yoki CH
3
–NH
2
H
2
CO
3
monometilammoniy karbonat
.
+
–
 
Suvdagi eritmada esa reaksiya quyidagicha boradi: 
[CH
3
– NH
3
] OH + HCO
3
H
[CH
3
– NH
3
] CO
3
H + H
2
O
+
–
+
–
Nitrit kislotaning ta’siri. 
Bu reaksiya natijasida aminlarning tuzilishi qisman aniqlanadi, chunki 
nitrit 
kislota ta’sirida hosil bo’layotgan moddalarga qarab, aminlarni
birlamchi, ikkilamchi 
va
 
uchlamchi 
ekanligi aniqlanadi. 
Birlamchi
aminlar 
nitrit
kislota ta’sirida 
spirt, 
N
2
va 
suvga
parchalanadi: 

---

361
CH
3
– NH
2
+ HONO
CH
3
– OH + N
2
+ H
2
O
Ikkilamchi
aminlar 
nitrit
kislota ta’sirida 
nitrozaminlarni
hosil qiladi. 
Nitrozaminlar
– quyuq 
moysimon
suyuqlik bo’lib, suvda yomon eriydi va o’ziga xos 
qo’lansa
hidga ega. Kuchli kislotalar 
ta’sir ettirilsa, qaytadan 
ikkilamchi amin
hosil bo’ladi. 
CH
3
– NH + HONO
CH
3
CH
3
– N – N = O + H
2
O
CH
3
dimetilnitrozaamin (sariq rang)
 
Uchlamchi
aminlar 
nitrit
kislota ta’siriga chidamli bo’lib, faqat tuz hosil bo’ladi: 
(CH
3
)
3
N + HONO
(CH
3
)
3
N HONO
.
Hosil bo’lgan tuz tezlikda gidrolizlanib, qaytadan uchlamchi aminga aylanadi.
Uchlamchi aminlar peroksidlar ta’sirida oksidlanib, 
N-oksibirikmalar
hosil qiladi: 
CH
3
– N + H
2
O
2
CH
3
CH
3
CH
3
– N O + H
2
O
2
CH
3
CH
3
N-oksibirikmalar tabiatda 
alkoloidlar 
tarkibida uchraydi. 
Aminlarning asillanishi. 
Birlamchi va ikkilamchi aminlarga organik kislotalarning hosilalari 
(kislota angidridlar, galogenangidridlar) ta’sirida amnilar hosil bo’ladi. Bu reaksiya azot bilan 
bog’langan vodorod atomlari kislota qoldig’iga almashinadi. M-n: 
C
2
H
5 
– NH
2
+ (CH
3
CO)
2
O
C
2
H
5 
– NH – CO – CH
3 
+ CH
3
–COOH
C
2
H
5 
– NH
2 
+ CH
3
COCl
C
2
H
5 
– NH – CO – CH
3 
+ HCl
Uchlamchi aminda azot atomida vodorod yo’qligi tufayli ular 
asillanish
reaksiyasiga 
uchramaydi. 
Aminlarning alkillanishi. 
Aminlar galoidalkillar bilan reaksiyaga yaxshi kirishadi, natijada 
aminogruppadagi vodorod radikallarga almashadi. M-n: 
C
2
H
5 
– NH
2
+ CH
3 
– Br
C
2
H
5 
– NH – CH
3 
+ HBr
Aminlarga galogenlarning ta’siri. 
Birlamchi va ikkilamchi aminlarga o’yuvchi ishqorlar 
ishtirokida xlor yoki brom ta’sir ettirilganda aminogruppadagi vodorod galogenga almashinadi. Natijada 
galogenaminlar hosil bo’ladi:
C
2
H
5 
– NH
2 
+ 2Br
2
C
2
H
5 
– N
+ 2HBr
Br
Br
NaOH
CH
3
– NH + Br
2
CH
3
NaOH
CH
3
– N – Br + HBr
CH
3
Galogenaminlar osonlik bilan gidrolizlanib, qaytadan 
aminlarga
aylanadi. 
Izonitrillar hosil qilishi. 
Birlamchi aminlarga ishqorning spirtdagi eritmasi ishtirokida 
xloroform
ta’sir ettirilganda 
izonitrillar 
hosil bo’ladi: 
R – NH
2
+ CHCl
3
R – N = C + 3HCl
NaOH
Izonitrillar
250 

C atrofida qizdirilganda 
nitrillarga
aylanadi: 
R – N = C
N 

C – R
Izonitrillarda uglerodning nihoyatda to’yinmaganligi 
(ikki valentligi)
ularning turli xil birikish 
reaksiyalariga moyil ekanligini ko’rsatadi: 

---

362
dixlorizotsian kislota efiri
R – N = C + Cl
2
R – N = C
Cl
Cl
 
Yonishi. 
Aminobirikmalar ammiakdan farqli ravishda havo kislorodi ishtirokida yonganda azot 
molekulasini hosil qiladi: 
4C
2
H
5 
– NH
2 
+ 15O
2
8CO
2 
+ 2N
2
+ 14H
2
O
Bu holni hosil bo’layotgan azot molekulasining eng barqaror molekulalardan biri ekanligi bilan 
tushuntirilsa bo’ladi. 
Aminlarning ayrim vakillari 
Metilamin 
CH
3
NH
2
-ammiak kabi 
o’tkir hidli
gaz. Ba’zi o’simliklar tarkibida uchraydi. U 
quyidagi reaksiya bo’yicha olinadi:
2NH
4
Cl + 3CH
2
O
2[CH
3 
– NH
3
]Cl + CO
2
+ H
2
O
Dimetilamin 
(CH
3
)
2
NH
-bu modda ham ammiakka o’xshash o’tkir hidli, rangsiz gaz. 
Dimetilamin oqsillar chirishidan hosil bo’ladi. Bu modda ham ammoniy xloridga formaldegid (mol 
miqdorda) ta’sir ettirib olinadi:
 
2NH
4
Cl + 3CH
2
O [(CH
3
)
2
NH
2
]Cl + CO
2 
+ H
2
O
yoki
2[CH
3
NH
3
]Cl + 3CH
2
O
2[(CH
3
)
2
NH
2
]Cl + CO
2 
+ H
2
O
Trimetilamin 
(CH
3
)
3
N
-gazsimon modda, suyultirilgan eritmasidan 
sasigan baliq
, 
konsentrlangan eritmasidan esa 
ammiak
hidi keladi. Trimetilamin tabiatda ba’zi 
gullar
tarkibida 
uchraydi. Bu modda ammoniy xloridga yuqori temperatura va bosim ostida 
formaldegid
ta’sir ettirish 
yo’li bilan olinadi:
9HCHO + 2NH
4
Cl 2(CH
3
)
3
N HCl + 3CO
2 
+ 3H
2
O
.
Trimetilamin 
lavlagi sharbatini
quruq haydash yo’li bilan ham olinadi. U +2.8 

C da suyuqlikka 
aylanadi. Uning hidi kiyim, teri va sochda uzoq vaqtgacha saqlanib qoladi. Texnikada spirtga katalizator 
ishtirokida ammiak ta’sir ettirib olinadi: 
CH
3 
– OH + NH
3
CH
3
NH
2
+ H
2
O 
2CH
3 
– OH + NH
3
(CH
3
)
2
NH + 2H
2
O
3CH
3 
– OH + NH
3
(CH
3
)
3
N + 3H
2
O
Ishlatilishi. 
Aminlar sanoatda va texnikada ko’p ishlatiladi. Ulardan ko’pchiligi kimyoviy 
reaksiyalarda organik asoslar sifatida, dori-darmonlar, erituvchilar, pestitsidlar sifatida ishlatiladi. Ba’zi 
aminlar uran rudasini ajratib olishda erituvchi sifatida, boshqalari qishloq xo’jalik zararkunandalariga 
qarshi kurashda ishlatiladi.