Модулнинг ўқув-услубий мажмуаси Олий ва ўрта махсус таълим

асослари 
Педогогика шахснинг камолга йетишини мураккаб зиддиятли жараён 
деб билади. Шахснинг камолга етишида насл - ирсият, ижтимоий муҳит 
ҳам мақсадга мувофиқ тарзда амалга ошириладиган таълим-тарбия, ўзининг 
мустақил фаолияти ҳам муҳим аҳамиятга эга. 
Шахс қайси жамиятда яшаса, ўша жамият ҳаётидаги қонун-қоидаларга 
асосан камол топади. Шу жамиятнинг моддий ва маънавий бойлигидан 
6
A handbook for teaching and learning in higher education : enhancing academic practice / [edited by] 
Heather Fry, Steve Ketteridge, Stephanie Marshall.–3rd ed. p. cm. pp: 167. 

---

54 
баҳраманд бўлади. Моддий ва маънавий бойликларни яратишда иштрок 
этади. Агар шу жамиятнинг моддий ва маънавий бойлиги юксак бўлса, у 
шахсга шу қадар катта таъсир кўрсатади. 
Ҳаммамизга маълумки ўзбек халқи оиласидаги тарбияда ислом 
динининг ҳиссаси катта. Ислом динининг бошқа динлардан фарқли 
томонлари бўлгани каби, ўзбек оиласидаги тарбияда ҳам ўзининг сезиш 
қийин бўлган нозик хусусиятлар мавжуд. 
Р.Маҳмудов Кошифийнинг ахлоқий ғояларга, инсонни камолга 
йетказиш мақсадида уни таркиб топтириш учун зарур бўлган хислатларни 
ўнга бўлиб туркумлаштиради: 
1. Комил инсон йетук ахлоқлилиги ҳақидаги фикрларни, анъанага кўра, 
буюк донишмандлар - ҳакимлар, саркардалар, шоҳлар тилидан баён этади ва 
уларни адолатли, доно, оқил ва камтар инсон сифатида таърифлаб, 
ўзининг комил инсон ҳақидаги консепсиясини илгари суради. 
2. Кошифий фақат подшолардагина эмас, ҳар бир оддий инсонда ҳам энг 
олижаноб хислатлар таркиб топишини истайди. 
3. У ўзининг ижтимоий-ахлоқий идеалини юзага чиқаришда асосий 
восита деб илм-маърифат ва ахлоқий тарбияни тушунади. 
4. Кошифий одобли инсонни ахлоқли деб тушунади. Инсон фақат одобли, 
саҳоватли, тўғри, ҳалол, пок бўлгандагина ҳақиқий инсон бўлиши мумкин, 
дейди. 
5. Воиз Кошифий инсонпарварлик ва ҳалолликни энг юксак инсоний 
фазилатлардан деб билади. 
6. Кошифий инсоннинг энг юксак хулқ-атвор эгаси бўлиши учун ўн 
қоидага амал қилиши зарурлигини илгари суради, улар: 
а) элга тескари иш қилмаслик; 
б) ўз нафсига инсоф тилаш; 
в) киши айбини очмаслик; 
г) кишиларда учрайдиган ёмон хулқ-атворни яхшиликка томон буриш; 
д) ўз айбига иқрор бўлиб, узр сўраган кишининг узрини қабул қилиш; 
е) оч-юпунларнинг ҳожатини чиқариш; 
ё) инсон учун машаққат тортиш; 
ж) ўз нафсини тийиш; 
з) халққа тоза юз билан кўриниш; 
и) кишиларга яхши сўз айтиш; 
7. Кишиларни иноқликка, тинч-тотув яшашга чақириш. 
8. Халқлар ўртасидаги дўстликни тарғиб этади. 
9. Касб-ҳунар, илм-маърифатни эгаллашга чақиради. 

---

55 
10. Илмли кишиларнинг жамиятда тутган ўрнини таъкидлаб, 
олимларни, умуман, илм аҳлини эъзозлаш керак, дейди. 
Ислом одамларни яхшиликка даъват этади, ёмонликдан қайтаради. 
«Қуръон»да инсонда имоннинг ўзига хос мезони ҳисобланган саҳоват, 
меҳмоннавозлик, жасорат, сабр ва қаноат, тўғрилик, вафодорлик ва 
содиқликка катта эътибор берилган. Инсоний муомалақоидалари (14-расм). 
14-расм 
Ислом ақидалари, унинг ахлоқий-ҳуқуқий тамойилларининг асосий манбаи 
«Қуръон»дир. 
Ғарб ва Шарқ тадқиқотчилари «Қуръон»ни жаҳон маданиятининг энг 
нодир асарларидан деб ҳисоблайдилар. 
«Қуръони Карим»да эҳсонга лойиқ кишиларга биринчи навбатда ота-она 
киритилади ва ота-она ҳаққи белгилаб берилади. «Ал-Исро» сурасининг 
23-24-оятларида ота-онага яхшилик - Аллоҳ таолога ибодат қилишдан кейин 
иккинчи вазифа сифатида таъкидланади. Ота-она қандай инсон бўлишидан 
қатъи назар, фарзанд уларга нисбатан ҳурмат сақлаши, уларнинг сўзларини 
қайтармаслиги; ота-она ҳам болани дунёга келтириш билан бирга, фарзандга 
таълим-тарбия ҳам берганлигини унутмай, ҳизматига доимо тайёер туриш 
таъкидланади. Шунингдек, тарбия ҳақида кўпгина файласуфларнинг ёзиб 
қолдирган асарлари мавжуд, қуйида шу файласуфларнинг асарларидан 
парчалар келтирилган. 
Ризоуддин ибн Фахрутдиннинг «Оила» номли асарида ўқувчининг 
вазифаси ҳақида қуйидагилар келтирилган: «Ўқувчи тарбиясида бўлган 
машаққатларнинг энг мушкули оналар устида бўлиб, булар ҳатто шариат 
ҳукмига кўра ўзларига юкланмаган кўп хизматларни ўз яхшиликлари билан 
бажарарлар.