«Хар цандай мунозарали масалаларни тинч
йул билан %ал этиш, музокаралар Нули билан фикр илмаишш ва
энг тугри, %амма учун бирдай минфаатли булган хулосаларга
келиш ва %ар щндай зуравонликларга, тазйик, ва куч ишлатишга
царили равишда шарцона муносабатлар илмини эгаллаш
—
демак-
ки, шарцона демократия тамойиллари асосида иш юритиш».
дей-
ди Юртбошимиз.
Детерминизм (лотинча с
1
е
1
еп п т а
2
а-белгилайман)-табиаг, жа
мият ^одисалари, шу жумладан, психик ^одисаларнинг объек
тив сабаблар билан белгиланиши ^а^идаги таълимот, психоло
гиянинг психика, онгнинг объектив борли^ ва нерв системаси
билан белгиланиши ^а^идаги принципидир.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Илмий физиология ва психология, айни^са И.М. Сеченов ва
И.П .Павлов таълимоти бу ^оиданингтугрилигини яна бир бор
тасдигргади з^амда психиканинг барча куриниши з^аётнинг мод
дий шароитларига боглщ эканлигини исботлади.
Депрессия (лотинча, depressio-босилиш, сусайиш) - руз^ий ва жис-
моний узгаришлар билан кечадиган касаллик з^олати. Депрессия
аломатлари турлича намоён булиши мумкин. Масалан, руз^ий туш-
кунлик, гамгинлик, маъюслик, ^аттиь; си^илиш, узига улим исташ,
ру^ий жараёнларнинг секинлашиши, тафаккур ^илиш истагининг
маълум даражада йу^олиши, фикр тухтаб ^олишини сезиш, aiyimi
б илим олишга кобилиятсизлик, ^аракатларнинг секинлашиши, би
рор вазиятда соатлаб «^отиб» туриш каби з^олатлар намоён булади.
Сурункали ута толи^иш, узо^ вактгача рухий озор етказиб туради-
ган шароит,
F a M - F y c c a
депрессияга сабаб булиши мумкин. Катта-
рок ёшдаги одамларда баъзан инфекцион касалликлардан кейин
пайдо булиши мумкин. Хаким назоратисиз баъзи дорилар, хусусан
марказий нерв системасини тинчлантирадиган дориларни куп ичиш
з^ам узок давом этадиган депрессия холатини келтириб чикариши
кузатилади. Депрессия руз^ан заиф ёки рухий бар^арор булмаган
онгда осонликча пайдо булавериши кузатилади.
Депрессия хамиша даво талаб киладиган холатдир. Идрок
этишнинг узига хос табиати ва атрофдаги нарсаларга бахо бе-
риш депрессия булган кишига ^аттик озор етказади, хамма нар
са кузига ёмон куринганда ёки салгина гап-суз унда низо чика-
ришга, я^ин одамлар билан алокани узишга, узини-узи улдириш-
га олиб келиши мумкин. Депрессия огарлаша борган сари бемор
з^аракатлари тормозланиши сабабди, унинг узини улдириш эхти-
моли камаяди, бирок сикилиш жараёнида к;аттик изтироб чека-
ди. Каршилик олди психози ва шизофренияда кузатиладиган деп-
рессияда альтруистик улдириб куйиш эхтимоли булганидан бе
мор я^инлари учун жуда хавфлидир, чунки у узининг эмас, балки
якинларининг з^ам яшашига хожат йуь;, деб з^исоблайди.
Депрессиянинг руйи рост аломатлари бор киши одатда касал-
хона шароитида даволанади. Дориларни кабул ^илаётган пайт
да спиртли ичимликлар ичиш мумкин эмас, чунки у хавфли булган
юрак-томир системаси фаолияти бузилишларини келтириб чи^а-
риши мумкин.
Дисгармония (юнонча dus-бузилишни курсатувчи олд ^ушим-
ча, Ь агто та-у й гу н л и к , з^амоз^англик) - гавда з^аракатларида-
www.ziyouz.com kutubxonasi
ги бир-бирига уйгунликнинг йу^олишидан иборат ^аракат па-
тологияси.
Дислекция - бош мия ярим шарлари ^обигадаги баъзи нерв
марказларининг зарарланиши ёки етарли ривожланмаслиги на-
тижасида укиш ^обилиятининг бузилишидан иборат психопато-
логик ходиса. Дислекция ^аддан таш^ари секин у^иш, баъзи то-
вуш бирикмаларини тахминан yipmi каби ^олларда намоён була
ди. Дислекцияда.энг оддий матн ^ам товуш жи^атдан бузилади
ёки нотугри тушунилади. Дислекциянинг энг
ofhp
шакли алекси-
ядир. Бу нуцсонлар логопедик усуллар, айни^са сузларни товуш
жи^атдан тазушл ^илиш ор^али бартараф ^илинади.
Д и ^ а т - психик фаолиятнинг объект ва ^одисага жалб этили-
шидир. У ^ар кандай онгли фаолият самарадорлигининг зарур
шартидир. Бош мия пустлогининг муайян жойлардаги кучли
^узгалиш манбалари ди^^атнинг физиологик асосини ташкил
к ил ад и. И. Павлов таълимотига кура, кучли кузгалиш манбала
р и бош мия пустлогининг бош^а жойларида тормозланишга са
баб булади. Мия пустлогининг кучли ^узкалган жойи уз урнини
алмаштириб туриши мумкин. Бу диедатнинг бир нарсадан ик
кинчи нарсага кучиб туриши демакдир. Ди^катнинг физиологик
асосини А.Ухтомский ^ам текширган. Унинг фикрича, бош мия
пустлогида юзага келадиган ^узговчи таъсир
f o h t
сезгир булган
^узгалиш марказларидан иборат. И.Павлов таълимоти билан А.
Ухтомский фикри уртасида жиддий фар^ йу^.
Диккат икки турга ихтиёрсиз ва ихтиёрий дик^атга булинади.
Ихтиёрсиз д и ^ а т таш^и сабаб таъсирида киши хо^ишидан цатъи
назар ^осил булади. Бундай диккат одамдан ирода кучини талаб
^илмайди. Диктатам жалб килиш учун кузгалувчининг а^амияти
ка гта. (Масалан, нарсанинг чиройлилиги, ёркинлиги, уткир хид-
лилиги ва бош^а хусусиятлари диккатни беихтиёр тортади.) Их
тиёрий ди^катда психик фаолият олдиндан белгиланган максад би
лан муайян нарсага онгли равишда жалб этилади. Дик^атнинг бу
тури ирода кучини талаб килади, шунинг учун бу диктат ирода вий
дшэдат деб аталади. Инсоннинг бутун онгли фаолияти асосан их
тиёрий диктат воситасида амалга оширилади.
Д и ^ а т н и н г бар^арорлик ва бе^арорлик, кучувчанлик каби
хусусиятлари бор. Д и ^ а тн и н г ягона баркарорлиги унинг ягона,
умумий (масалан, китоб матни, масала ечиш каби) ишга хизмат
^илувчи нарса ёки ходисага узок муддат жалб була олишдан ибо-
www.ziyouz.com kutubxonasi
рат. Бунда ^аракат объектлари (масалан, китоб матни, масалада
берилган сонлар ва шу кабилар) ^амда ^аракатнинг узи (масалан,
масалани ечиш йуллари) узгариб туриши мумкин, лекин фаолият-
нинг умумий йуналиши узгармай са^ан и ш и л озим. Бе^арор дш$-
^ат бирон-бир онгли фаолият жараёнида бошнинг кераксиз нарса-
^одисаларга чалгайвериши, тез сусглашиб, суниб к;олиши жараё
нида кузатилади. Д и ^ а т н и салга чаллнтадиган омиллар тусат-
дан содир буладиган з^амда эмоционал таъсир курсатадиган ёт
пузгатувчилардир. Кучувчан доплат бир фаолиятдан бошца ма^-
саддаги фаолиятга онгли равишда тез жалб булади. Бу хусусият
аввалги нарса га кай даражада ^аратилганлиги ва янги фаолият-
нинг хусусиятига канчалик ^арата олишига богли^.
Дшдеат кулами энг ^ис^а ва^т ичида (гуё бирданига) уз доира-
сига сивдира олиши мумкин булган нарсалар сони билан белгила-
нади. Шу жи^атдан д ш ^ ат кенг ёки тор булиши мумкин. Одатда,
кенг куламли диодат яхши диктат ^исобланади. Д ш дат кулами ид
рок фшинаётган нарсаларнинг ^амда уларни идрок и^лаётган киши
фаолиятининг вазифаси ва хусусиятига боклик. Дш ^атнинг були-
на олиш хусусияти куп касб эгалари (масалан, у^итувчи, шофёр,
учувчи) учун айни^са катта а^амиятга эга. Бу хусусият бир фао-
лиятни бажариш хийла автоматлашиши, иккинчи фаолият бир
^адар та ниш булиб ^олгандан кейин таркиб топади.
Д ш ^атнинг акси паришонхотирликдир. Бунда одам д и ^ а т и -
ни бирор нарсага туплай олмай, ^амма ва^т бопща нарсага чал-
гийверади. Ш ундай ^олат киши ^атти^ чарчаганда, унинг
учун а^амиятсиз жуда куп ^згату вч и л ар мавжудлигида ёки ак-
синча, битта ^ам
1
$згалувчининг одам учун а^амияти булмаган-
да руй беради. М агщ ^илиш билан паришонхотирликка бардам
бериш мумкин.
Д ик^атнинг турлари ва хусусиятлари тугма булмай, одам
нинг жуда ёшлик давридан бошлаб ривожланади ва индивидуал
^аёти давомида узгариб, мураккаблашиб боради.
Дшр^атни кучириш - д ш ^атн и бир ну^тадан бошкасига утка-
зиш жараёнидир. Дшдеатнинг ихтиёрсиз кучиши диэдатнинг чал-
f h u i h
дейилади. Диедатни тез ва бехато кучиришга д и ^ а т мар
шруты малакасини таркиб топтириш ёрдам беради.
Дивдатни та^симлаш - бир вак^гда бир неча ^аракатни бажа-
ра олиш ^обилиятидир. У шахснинг индивидуал ^обилиятлари-
га, купинча одамда кейинчалик дивдат та^симланиши керак
www.ziyouz.com kutubxonasi
булган дар бир даракатни бажаришга мувофик келувчи малака-
ларнинг ривожланганлик даражасига боглик булади.
Д и ^ а т н и шакллаштириш мактабнинг биринчи синфидан
бошланиб, у олий у^ув юртигача давом эттирилади. Бу укувчи-
ларнинг у^ув ва меднат фаолиятлари жараёнида уларнинг ди^-
^атларини бошкаришдан иборат булади. Бунинг учун уларни
^уйидагиларга ургатиш ма^садга мувофи^дир:
а) укувчини турли шароитларда, чалгатувчи долатларга эъти-
бор бермай ишлашга ургатиш, унда ихтиёрий диккатни машк
цилдириш;
б) ихтиёрийдан сунгги диккатни шакллантириш учун уни цизи-
^арли, ^ийин, биро^ ^улидан келадиган ишга жалб цилиш;
в) у^увчининг эгаллаётган меднат турининг ижтимоий адамия-
тини англашга ва бунинг учун жамоа ва жамият олдидаги масъули-
ятини дис килишига эришиш, дик^атнинг усишига ёрдам беради;
г) профессионал д и ^ а т н и машц ^илиш учун диккатни ишлаб
чи^ариш меднат интизоми талаблари билан боглаш;
д) диккат бар^арорлигини устириш, у^увчининг иродавий
сифатларини шакллантириш ва бошкалар.
Д и ^ а т н и н г бар^арорлиги - киши уз диедатини бир ну^тада
атайин ушлаб тура олиш мумкин булган вакт булаги. Бу айник-
са, узо
1
$ ва^т давомида мураккаб, биро^ бир хилда иш бажари-
ладиган иш шароитларида жуда му^имдир. Махсус тажриба-
ларда ани^ланишича, ^ир^ минутлик фаол диктат, гарчи у ан-
чагина толи^тирадиган булса*яа сезиларли сусайишсиз дамда
ихтиёрий булмаган кучишларсиз с а ^ а н и б туриши мумкин, кей-
инчалик диодатнинг фаоллиги одам ^анчалик кам машк ^ил-
ган булса ва унинг д и ^ а т и л;анчалик бе^арорро^ булса, шун-
чалик тез пасаяди.
Диь^катниниг марказлашуви - ди^цатнинг фа^ат битта объек-
тда тупланиши. Унинг роли турлича булиши мумкин. Бир гомон-
дан у бирор объектни тулш$ ва чу^ур таджик; ^илиш учун зарур,
шунинг учун дам уз ди^катини гуплай олмаслик, йига билмас-
лик - катта ну^сондир. Бирок, иккинчи томондан, дик^атнинг
ута марказлашуви диккат майдонининг ута торайиш ига сабаб
булади, бу эса, бош^а, баъзан жуда мудим объектларни
Do'stlaringiz bilan baham: |