Tayanch so’z va iboralar: Yorug’lik, spektr, to’lqin uzunligi, tezlik, yo’llar farqi

yorug’ halqalar
tenglik 
bajarilganda esa qorong‟i halqalar vujudga keladi. Bu ikki 
tenglikdan yorug‟ halqalarning radiuslari ifoda orqali, 
qorong‟i halqalarning radiuslari orqali esa
ifoda orqali aniqlanishini topamiz. Qorong‟i halqalar interferension manzaraning 
markazidan boshlanadi. Shuning uchun qorong‟i halqalarning hisobi k = 0 dan, 
yorug‟lik halqalrining hisobi esa k = 1 dan boshlanadi. Shuni ham qayd qilaylikki, 
agar tajribalarda monoxromatik nur emas, balki oq yorug‟likdan
foydalanilsa interfernsion manzaralar rang-barang bo‟yalgan bo‟ladi. Yuqorida 
ko‟rilgan ikkala misolda ham ayrim sohalardagi interferensiyalashuvchi nurlar 
uchun yo‟llar farqi doimiy bo‟lishining sababi muhit ( biz ko‟rgan misollarda 
havo pona va havo qatlami) qalinligining doimiyligidir. Boshqacha aytganda, shu 
misollardagi yorug‟ va qorong‟i sohalarning xar biri muhitning birday 
qalinlikdagi joylaridan qaytgan yorug‟lik nurlarining interferensiyalanishihsi 

---

sababli vujudga keladi. Shuning uchun yuqoridagi tajribalarda kuzatilgan 
polosalarni (1-misol) va halqalarni (2-misol) 
birday qalinlik polosalari va 
halqalari
deyiladi.
3. Plastinka qalinligi o‟zgarmas, d = const bo‟lsin, lekin nurlarning tushish
burchagi xar xil. Bu holni quyidagi 
1. Yassi – parallel plastinkaga tushayotgan barcha nurlar uchun j = const
bo‟lsin , ya‟ni plastinkaga AA to‟lqin uzunligi monoxromatik parallel nurlar 
tushayotgan bo‟lsin. U holda plastinkaning ustki va ostki tekisliklaridan qaytgan 
nurlarning interferensiyalanishi natijasida yorug‟lik intensivligining maksimumi : 
shart bajarilganda kuzatiladi. Plastinka yassi- parallel ya‟ni plastinkaning barcha 
qismlarining qalinligi bir xil bo‟lganligi uchun plastinkaning hamma sohalarida A 
ning qiymati bir xil bo‟ladi. shuning uchun shart bajarilgan taqdirda p plastinka 
yuzining barcha qismi A to‟lqin uzunlikli nurning rangiga bo‟yalgandek ko‟rinadi. 
(19) shart bajarilganda esa plastinkaning yuzi qorong‟i bo‟ladi. Nurlar parallel
ya‟ni i=const lekin d o‟zgaruvchan bo‟lsin. Bu hol quyidagi tajribada amalga
oshirish mumkin. Bir-birining ustiga qo‟yilgan ikki yassi parallel plastinkaning
oralig‟iga bir tomondan yupqa shisha bo‟lakchasini qistirib qo‟ysak, bu ikki
plastinka oralig‟idagi hajm ponasimon havodan iborat bo‟ladi (rasm). Bu havo
pona qalinligi asta-sekin o‟zgarib boruvchi plastinkadir.
Faqat bu plastinkaning moddasi havodan iborat. Havo ponaning A sohasida 
qalinlik juda kichik, tajribada amalga oshirish mumkin. Yassi-parallel plastinkaga 
M nuqtaviy manbadan yorug‟lik tushayotgan bo‟lsin (13-rasm). Turli burchaklar ( 
i
1
= i
2
= i
3
) ostida tushayotgan nurlar plastinkaning ustki va ostki sirtlaridan qaytib 
, L linzaning fokal tekisligida joylashgan E ekranda uchrashadi va 
interferensiyalashadi. Agar tajribada monoxromatik nurlardan foydalanilsa, 
yorug‟lik interferensiyasining natijasi faqat tushish burchagi i ga bog‟liq xolos. Bu 
holda interferension manzara navbatlashuvchi egri chiziq shaklidagi yo‟l-yo‟l 
yorug‟ va qorong‟i polosalardan iborat bo‟ladi. har bir polosa nurlar tushish 
burchagining biror qiymatiga mos keladi. Shuning uchun bu polosalarni 
birday 
qiyalik polosalari
deb ataladi. Plastinkaga oq yorug‟lik tushayotgan bo‟lsa, 
ekranda rang – barang birday qiyalik polosalarning sistemasi namoyon bo‟ladi.
Shuni ham qayd qilish lozimki, yuqa plastinkalardagi interferensiya faqat 
qaytgan yorug‟likdagina emas, balki o‟tgan yorug‟likda ham kuzatiladi. 
Oldingi paragrflarda ikki yorug‟lik to‟lqinning yoki bir yorug‟lik 
to‟lqinning ikki qismining interferensiyalanishishi haqida mulohazalar yuritdik. 
Yorug‟lik interferensiyasidan foydalanib yorug‟lik to‟lqinning uzunligini 
jismlarning sindirish ko‟rsatkichi yoki o‟lchamlarini aniqlash mumkin. Buning 
uchun tuzilishi turlicha bo‟lgan interferometrlardan foydalaniladi. Birinchi 
interferometr – Maykel‟son interferometrning ishlash prinsipi bilan tanishaylik. 
M manbadan chiqayotgan monoxromatik yorug‟lik nurlar yarim shaffof P 
plastinkaga tushsin (3 rasm). Yorug‟lik to‟lqin plastinkadan qisman qaytadi, 
qisman o‟tadi. Qaytgan va o‟tgan nurlar o‟zaro perpendikulyar ravishda 
joylashgan 1 va 2 ko‟zgulardan orqaga qaytadi. 1 ko‟zgudan qaytgan nur P 
plastinkadan qisman o‟tib, OK yo‟nalishda kuzatuvchining ko‟zi tomon 
yo‟naladi. 2 ko‟zgudan qaytgan nur P dan qaytib, u ham OK bo‟ylab yo‟naladi. 

---

Bu nur birinchi nur bilan interferensiyalashish natijasida ekranda qorong‟i va 
yorug‟ polosalardan iborat bo‟lgan interferension manzara namoyon bo‟ladi. 
3-rasm. 
Ko‟zgulardan birini (3-rasmda 2 ko‟zgu) deformasiyasi o‟rganilayotgan 
jismga yopishtirib qo‟yaylik. Deformasiya tufayli jism (unga biriktirilgan ko‟zgu 
ham) AA masofaga plastinka tomon siljisin. U holda ikkinchi kpo‟zgu tushib, 
undan P tomon qaytayotgan nur AAA qadar kamroq yo‟l yuradi. Bu esa o‟z 
navbatida interferensiyalashayotgan to‟lqinlar yo‟llar farqining o‟zgarishiga 
sabab bo‟adi. Natijada ekrandagi interferension manzara oldingisiga nisbatan bir 
to‟liq polosa qadar siljiydi. Shu tariqa interferension manzaraning siljishi jism 
deformasiyasining kattaligi to‟grisida axborot beradi. 
Bu misolda faqat bir texnik vazifani bajarish uchun moslangan 
interferometr bilan tanishdik. Umuman, turlicha vazifalarni hal qilishda 
qo‟laniladigan interferometrlarning kostruksiyalari ham turlicha bo‟ladi. lekin 
ularning barchasida o‟lchanishi lozim bo‟lgan parametr o‟zgaruvchan qolganlari 
esa o‟zgarmas bo‟ladi. Ammo ikki nurning interferensiyalanioshi tufayli vujudga 
keladigan manzaraning bir kamchiligi mavjud: ekrandagi yoritilganlik 
maksimumdan minimum tomon asta o‟zgarib boradi. Boshqacha qilib aytganda, 
maksimumlar yoyilganroq bo‟lib, umumiy fonda unchalik aniq ajralib turmaydi. 
Interferension manzaraning keskinligini oshirish maqsadida ikki emas, balki 
ko‟proq kogerent nurlarning interferensiyalashishidan foydalaniladi teng 
amplitudali 2,3,4,5 kogerent to‟lqinlarning interferensiyalashishi tufayli vujudga 
kelgan manzaralar tasvirlangan. 
Interferension manzaralarda mujassamlashgan yorug‟lik energiya 
interferensiyalashayotgan to‟lqinlar soni N ga proporsional, maksimumlrdagi 
energiya N
2
ga proporsional ravishda ortib boradi. Energiyaning saqlanish 
qonuniga asosan , N ortgan sari interferension manzaraning maksimumlaridan 
bo‟lak qisimlari qorong‟iroq bo‟ladi va manzaraning ko‟proq qismini egallaydi. 
Shuning uchun ko‟p nurli interferensiyada ikki nurli interferensiyaga nisbatan 
maksimumlar ensizroq va yorqinroq bo‟ladi.
Qo‟shiluvchi tebranishlar amplitudalari geometrik progressiya bo‟yicha 
kamayib borgan hollarda ham vujudga keladigan interferension manzara teng 
amplitudali tebranishlar qo‟shilganda hosil bo‟ladigan interferension manzaraga 
o‟xshash bo‟ladi (16-rasm). Lekin qo‟shiluvchi to‟lqinlar soni etarlicha ko‟p 
bo‟lgan holda interferension manzaradagi kichik maksimumlar va intensivligi 
nolga teng bo‟lgan sohachalar yo‟qoladi. 
Amplitudalari geometrik progressiya bo‟yicha kamayib boruvchi ko‟p 
nurlarning interferensiyasi Fabri-Pero etalonida qo‟llaniladi. Fabri-Pero etaloni 

---

(1.17-rasm) ikki yassi –parallel plastinkadan iborat. Bu plastinkalarning bir-biriga 
qaragan tomonlari yupqa yarim shaffof kumush qatlami bilan qoplangan. Bu 
qatlamlarning yorug‟likning qaytarish koeffisenti p`~ 0,90- 0,95 Fabri-Pero 
etaloniga yoyiluvchi monoxromatik nurlar tushayotgan bo‟lsin. 
4-rasm. 
Rasmda ana shu nurlardan biri, aniqrog‟i plastinkaga 
i burchak ostida tushayotgan nur tasvirlangan. Plastinkalar 
orasidagi havo qatlamida yorug‟likning yo‟li 17-rasmda 
strelkalar bilan ko‟rsatilgan. B plastinkadan o‟zaro parallel 
1,2,3 va x.k. nurlar chiqadi. Bu nurlarning intensivliklari 
nularning nomerlari oshgan sari geometrik progressiya 
bo‟yicha kamayib boradi. Bu nurlar L linza bilan uning 
tekislikdagi ekranda yig‟iladi. 
Fabri-Pero
etalonida interferension manzara halqasimon shaklga ega 
bo‟ladi. agar etalonga tushayotgan nurlanish ikki turli to‟lqin uzunlikli 
yorug‟likdan iborat bo‟lsa, ikkita halqa sistemasi kuzatiladi. To‟lqin uzunligi 
kattaroq bo‟lgan nur tufayli vujudga kelgan halqaning radiusi kattaroq bo‟ladi.
shu yo‟sinda to‟lqin uzunliklari bir-biriga ancha yaqin bo‟lgan spektral 
chiziqlarni tekshirish mumkin.