D. B. O‘rinbayeva

Morfologiyaning formal (shakliy) qolipi. 
Tabiiy tillarni qayta ishlov berishda, 
ya’ni kompyuter sistemasi uchun lingvistik ta’min tashkil etishda formal mexanizm 
ishlab chiqiladi. 
Tabiiy tillarni qayta ishlov berishda formal lingvistik til yaratiladi. Hozirgi 
kunda ANT va PATR kabi formal mexanizmlar qo‘llanmoqda. Bunday 
mexanizmlarni yaratishda Vinograd, Gazdar, Krulee, Xomskiyning xizmatlari 
alohida o‘rin tutadi. 
Lingvistik ta’minning formal mexanizmi grammatik, sintaktik, semantik, 
paradigmatik bilimlarni qamrab olishi zarur. 
Formal grammatik sistemalarning bir necha turlari mavjud bo‘lib, keng 
qo‘llanilmoqda. Jumladan, LIFER, LINGOL, DIAGRAM va boshqalar. Ushbu 
grammatik sistemalar ma’lumotlar bazasidan talab etilgan so‘z shakli va atamalarni 
tanlab olib matnni tahlil qiladi. Masalan, PAKTUS (PRS Adaptive Knowed gebased 
Text Understanding System) sistemasi grammatik formalizmning grafik 
ko‘rinishidan tarkib topgan bo‘lib, unda ingliz tilining grammatikasi va lug‘at (11000 
so‘z shakli) mavjud. Bundan tashqari, ushbu sistema bilan ispan tili sintaksisining 
tahlili ham amalga oshiriladi. Bu sistema, asosan, ilmiy uslublarga xos matnlarni 
tahlil qilish uchun mo‘ljallangan. Sistemalarning ishlashi uchun formal 
grammatikalar yaratiladi.
Morfologiyaning shakliy qolipi so‘zning tuzilishi, so‘zning o‘zgarish qoidalari, 
grammatik ma’noning ifodalanish usullari, so‘z yasalish usullarini o‘zida aks etadi. 
Axborotni mashina yordamida qayta ishlov berish jarayonida asosan so‘zning 
ma’nosini ochishga yordam beruvchi morfologik modelning o‘rni alohida ahamiyat 
kasb etadi.
Formal girammatika yoki formallashtirish nazaryasiga ko‘ra tilning har
bir elementi qoliplarga, sxemalarga yoki modellarga ega. Bu modellarni aniqlash 
maxsus belgilar bilan ifodalash ifodalavchi grammatika deyiladi. Bu grammatikaning 
qoliplari ikkinchi bir tilda aniqlanadi, tushiniladi, bunga aniqlovchi grammatika 
deyiladi. 
Formal grammatika til birliklarini matematik yo‘l bilan formallashtirish 
usullarini aniqlash bilan shug‘ulanuvchi sohadir. 

---

39 
Kompyutyer lingvistikasida so‘z turmuklarni formallashtirishda shartli ravishda 
quyidagi simvollardan foydalanadi:
so‘z turkumlari 
kod 
tizimi 
misollar 
formallashtirish