Tosh kent davlat a g r ar universiteti ozbekjlston r espublik asi fanlar akadem iyasi z o o L o g iy a in st it u t I

Nematodozlar
Nematodozlar - gelmintoz kasailiklar boiib, ularning qo‘zg‘a- 
tuvchilari Nematoda sinfiga mansub yumaloq chuvalchanglar 
hisoblanadi.
To‘garak chuvalchanglarning xarakterli belgilari. 
To'garak 
chuvalchanglar (Nemathelminthes) tipi 12 mingdan ortiq tumi o ‘z 
ichiga oladi. Tugarak chuvalchanglar tipi vakillarining umumiy 
belgilari quyidagilardan iborat: chiqib kelishi jihatidan sxizotsel 
hisoblangan dastlabki tana bo‘shlig‘iga ega; tanasi duksimon yoki 
ipsimon ko‘ndalang kesimi tugarak shaklda; teri-muskul xaltasi bor. 
ektodennal keyingi ichak va orqa chiqaruv teshigi boiadi; nafas 
olish va qon aylanish sistemalari bo‘lmaydi; nerv sistemasi sodda 
tuzilgan bo‘lib, halqum atrofi nerv halqasi va nerv stvollaridan 
iborat; to‘garak chuvalchanglar ayrim jinsli.
Nematodalarning tanasi ipsimon yoki duksimon. Tanasini 
oldingi qismida o g iz teshigi joylashgan, boiib, iabiar yoki so‘r- 
g‘ichlar bilan o‘ra)gan. Labining tuzilishi va bosh qismida kimyoviy 
sezgi organlari - amfidlarning joylashishi sistematik ahamiyatga 
ega. Hazm tizimi halqum - og‘iz bo‘shlig‘i hosil qiiadi, o ‘rta va orqa 
ichaklardan iborat. Nematodalami rivojlanishi xo‘jayin almashtirish 
orqali boradi. Baliq nematodalarining oraliq xo‘jayini qisqichba­
qasimonlar (Copepoda, Amphipoda), hasharotlarni 
va 
oligoxetlarni 
lichinkalari. Oraliq xo‘jayini tana bo‘shlig‘ida 
parazit 
lichinkalari 
o ‘sadi, va tullash orqali rivojlanib boradi. Keyin invazion holatga 
o‘tadi. Nematodalarning oxirgi xo‘jayini baliqlar, suv qushlari va 
dengiz sutemizuvchilari boiishi mumkin.
166

---

Tanasi chuvalchangsimon bo‘lib oldingi va keyingi uchlari 
ingichkalashgan, ko‘ndalang kesmasi esa doira shaklida. Bularda 
jinsiy dimorfizm aniq ifodalangan. Erkaklari kichik va dum qismi 
ilmoqsimon qayrilgan, urg'ochilari tanas ini 1/3 qismida halqa 
shaklida ichiga botib kirgan joy bo‘lib, u yerda jinsiy teshik 
joylashgan. Tanasini oldingi uchida 3 ta lab bilan o'ralgan holatda 
og‘iz teshigi joylashadi. Askaridalar ot, cho'chqa va boshqa 
hayvonlaming ichagida parazitiik qilib yashaydigan turlari ham bor.
Tanasi ko‘p qavatli kutikuia bilan qoplangan, u yarim o'tkaz- 
gich xususiyatiga ega bo‘Iganligi uchun tanasi doimo tarang (turgor) 
holatda boMadi. Kutikulaning ostida gipoderma joylashgan. Gipo- 
derma shakli o ‘zgargan qoplovchi to‘qimadir, chunki hayvonlaming 
yosh davrida undagi hujayralar bir-biridan aniq farqlanadi. Lekin 
keyinchalik ulaming chegarasi yo‘qolib, protoplazma qo‘shilib keta- 
di va ulardagi yadrolar tarqoq holatda bo‘lib ko‘rinadi, ya’ni sinsi- 
tial tuzilishga ega bo‘ladi. Gipodermadan keyin bo‘yiga cho‘zilgan 
bir qavatli muskullar joylashadi. Ovqat hazm qilish sistemasi 
oldingi, o‘rta va orqa ichakdan iborat. Oldingi va orqa ichagining 
ichki yuzasi kutikuia bilan qoplangan. Askaridaning urg'ochiiarida 
orqa ichak teshigi orqaft tashqariga ochiladi, erkaklarida esa jinsiy 
sistema bilan qo‘shilib, kloaka hosil qiladi. Ayiruv sistemasi bir juft 
ayirish naychalaridan iborat bo‘lib, ular tananing ichki yon tomo­
nida gipoderma qavatida joylashgan maxsus iskanalar (valiklar) 
ichidan o‘tadi. Bu naychalarning orqa uchi berk bo‘lib, tananing 
oldingi qismida-qizilo'ngachga yaqin joyda tashqariga ochiladi. 
Naychalar bitta hujayradan iborat, chunki uning yagona yadrosi bor. 
Bundan tashqari shu naychalar ustida joylashgan 4 ta fagotsit 
(qamrab oluvchi) hujayralar ham ayiruv vazifasini bajaradi. Ular 
askarida tanasiga kirgan chet moddalami va mikroorganizmlarni 
yutib, ulardan organizmni tozalashga yordam beradi. Nerv sistemasi 
tomoq oldi nerv halqasidan iborat bo‘iib, undan tananing oldingi va 
orqa qismlariga tomon nerv iplari yo‘naladi. Qorin va yelka nerv 
iplari gipodermada hosil boladigan iskanalaming ichidan o‘tadi. 
Uiar ayrim jinsli, jinsiy organlari uzun nay shaklida tuzilgan.
167

---

Urg‘ochisining jinsiy organlar bezlari juft bo‘lib, naychaning eng 
oldingi ingichka uchlari tuxumdonlar, undan keyingi biroz kengay- 
gan qismi esa tuxum yollarini tashkil qiladi. Bular ham yana 
kengayib, juft bachadonni hosil qiladi va o‘zaro qo‘shilib, tananing 
o‘rta qismida jinsiy teshik bilan tashqariga ochiladigan qinga 
aylanadi. Erkagining jinsiy sistemasi tok naydan iborat boiib, uning 
ingichka uchi urug‘don, yo‘g‘onlashgan qismi esa urug‘ yo‘li 
vazifasini bajaradi. Urug4 yo‘li o ‘z navbatida urug‘ to‘kuvchi 
kanalga o‘tibr, kloakaga ochiladi. Kloaka ichida kutikuladan iborat 
boigan ikkita spikula - qo‘shifish organi joylashgan.
Nematodalar lichinkalarini baliqlami tana bo‘shlig‘i, musu- 
kullari va ichaklarida (filometroydeslarni) ko4rish mumkin. Voyaga 
yetgan parazit chualchanglar turli organlarda lokalizatsiya qiladi, 
masalan baliqlarning epiteliy teri