Tosh kent davlat a g r ar universiteti ozbekjlston r espublik asi fanlar akadem iyasi z o o L o g iy a in st it u t I

Parazitlarning spetsifikligi
Yer yuzida tarqalgan barcha organizmlar ozuqa moddalarini 
qabul qilishi bo‘yicha ikkita katta guruhga boiinadi. Birinchi guruh 
anorganik moddalardan organik moddalami sintez qiladi. Bu avto- 
tro f organizmlar deyiladi. Ularga barcha o ‘simliklar va bir qancha 
bakteriyalar kiradi. Ikkinchi guruh avtotrof organizmlar tomonidan 
sintezlangan tayyor moddalar bilan oziqlanadi, bunday organizmlar 
geterotrof organizmlar deyiladi. Barcha hayvonot dunyosi vakillari 
va bakteriyalaming aksariyati shu usul bilan oziqlanadi .
Tirik organizmlar alohida-alohida yashamasdan, o ‘zaro bir- 
birlari bilan bogiangan holda, murakkab munosabatlar hosil qilib 
hayot kechiradilar. Tabiatda bunday munosabatlaming quyidagi 
xillari mavjud: betaraf (indifferent), o ‘zaro foydali (simbioz), 
qarama-qarshi munosabatda yashaydiganlar.
Betaraf munosabatdagi organizmlar bir xil sharoitda va bitta 
hududda birgalikda yashaydilar. Masalan, akteniyalar, dengiz 
yulduzlari, qisqichbaqasimonlar dengiz ostida birgalikda yashab bir- 
birlariga zarar ham yetkazmaydi, foyda ham keltirmaydi.
Ikki yoki undan ortiq organizmlar birgalikda - o ‘zaro foydali 
(simbioz: sin-birgalikda, bioz-hayot) munosabatda va o ‘zaro man- 
faatdorlikda yashaydi. Bu munosabatlar asosida ijarada yashov- 
chanlik (sinoykiya) va oziqaviy bogianish (koinmensalizm) yotadi.
Ijarada yashovchanlikda (sinoykiya: yunonchadan sin-birgalik­
da, oykos-turar joy, makon) bir hayvon ikkinchi hayvon organiz-
33

---

midan unga hech q an day zarar yetkazmasdan yashash makoni, ya’ni 
ijara sifatida foydalanadi. Ko‘pgina mayda jonivorlar (baliqchalar, 
mayda dengiz qisqichbaqalari, ogigoxetlar) molluskalaming man- 
tiya bo‘shlig‘ida yashaydi.
Ozuqaviy bog‘lanish (kommensalizm: lotinchadan kommensalis -
birga ovqatlanuvchi, hamtovoq) - turli hayvon turlarining birgalikda 
yashash shakli b o iib , bunda bir organizm (kommensal) boshqa- 
sining hisobidan, unga zarar keltirmagan holda bir joydan ikkinchi 
joyga siljish vositasi sifatida yoki oziqlanishda foydalanadi. 
Masalan, mayda baliqlar yirik baliqlarga yopishib vashab, ulardan 
harakatlanishda foydalanadi, uning chiqindilari bilan ovqatlanadi.
Antibioz - antagonizm salbiy bogianish b o iib , ulami quyidagi 
shakllarga ajratish mumkin: o‘zaro raqobat; parazitizm; yirtqichlik.
Organizmlaming o ‘zaro raqobati (konkurensiya). Bunda bir xil 
sharoitda birga yashayotgan va bir xil ovqat bilan ovqatlanadigan 
organizm Iardan qaysi biri tez ko‘paysa o ‘zaro mqobatda shu yutib 
chiqadi.
Parazitizm - har xil turga mansub organizmlaming o'zaro 
munosabatlari shakli b o iib , bunda bir organizm (parazit) ikkinchi 
organizmdan (xo‘jayin) yashash muhiti va ovqat manbai sifatida 
foydalanadi.
Parazitlar hayvonlaming har xil a’zolarida (teri, ichki organlar, 
qon, limfa suyuqligi va boshqalarda) yashashga moslashishi mum­
kin. Ularda parazit hayot kechirishga moslashishni ta’minlovchi 
so‘rg‘ichlar, maxsus og‘iz apparati, ilmoqchalari va shunga 
o ‘xshash moslamalar rivojlanadi. Xo‘jayin organizmida hamma 
parazitlarga qarshi har xil himoya mexanizmtari paydo boiadi.
Yirtqichlik - bunda bir organizm o ‘z o ijasig a hujum qilib, 
undan ovqat manbai sifatida foydalanadi, bu munosabat ko‘pincha 
oijasining o iim i bilan tugaydi.
Parazitlik qilishi davrida parazitlik hayot sharoiti ularning 
morfo-anatomik tuzilishi, rivojlanishi va ko‘payishini 
katta 
o ‘zgarish!arga olib kelgan. Bu o ‘zgarishlar asosan ikki xil boiadi.
34

---

1. Regressiv moslashishda parazitlarning harakat organlari 
(tuklar, xivchinlar, oyoqlar, qanotlar), nerv tizimi, sezgi, ovqat hazm 
qilish organlari tuzilishi va foaliyati kichiklashgan, soddalashgan 
yoki butunlay yuqolib ketgan boiadi. Gavdasining rangi yuqolgan. 
Tasmasimon chuvalchanglarda ovqat hazm qilish tizimi, bitlarda 
qanotlarining yo‘qolib ketganligini ham misol keltirish mumkin.
2
.
Progressiv moslashishda parazitizm hodisasi tufayli yangi 
a ’zolar va moslamalar paydo b o ia d i (so‘rg‘ichlar, ilmoqlar, xitinli 
tishlar, xartumlar, sanchuvchi organlar, tirnoqlar, turli xil bezlar). 
Parazitlar gavdasining yirik b o iish i, germofroditizm, bir organizm­
da bir necha jinsiy organlar tizimining b o iish i (sestodalarda), had- 
dan tashqari serpushtlik, xo‘jayin almashtirish, lichinkalik davrida 
ko‘payish, migratsiya, turli xil toksik moddalami ishlab chiqarishni 
progressiv moslashishga misol tariqasida keltirish mumkin.