|
Buddaviylik
Eramizdan awalgi VI—V asrlarda Hindistonda yashagan Budda
Siddhartxa G autam a asos solgan buddaviylik jahon dinlari ichida eng
qadimiysi hisoblanadi.
M anbalarda uning Shakyamuni (shaklar yoki shakiya qabilasidan
chiqqan donishm and), Budda(nurlangan), D jipa(g‘olib), Bxagavan
(tantana qiluvchi), Gautam a (urug‘ nomi) kabi nomlari keltirilgan.
Buddaviylik — diniy-falsafiy ta’limot bo‘lish bilan bir qatorda axloqiy
m e’yor, urf-odat, an ’ana va san’atning o ‘ziga xos turlari, dunyoga
munosabat va amaliy harakatlar uslublarini qamrab olgan ijtimoiy-
madaniy tizim hisoblanadi.
Budda ta’limotining mazmun-mohiyati
4 haqiqatda
mujassamlash-
gan, deb aytish mumkin. Jum ladan,
birinchi haqiqatga
ko‘ra «Azob-
uqubat mavjuddir». Zero, har qanday hayot qiynoq, azob-uqubatdir.
Kasallikka uchrash, yomon narsalarga duch kelish, o ‘zi xohlagan narsaga
ega bo'lolm aslik kabi holatlar ham uning ko‘rinishlaridir. Hech bir
narsa m a’lum sababsiz yaralmasa-da, muayyan hodisa yoki harakatning
birlamchi sababini aniqlash mumkin emas. Shundan kelib chiqib,
buddaviylik dunyoni bor holicha qabul qilishga da’vat qiladi.
Ik k in c h i h a q iq a tn in g
m o h iy a ti « q iy n o q la r s a b a b la rin in g
mavjudligi»dadir. Inson doimo hayotining davomiyligini ta ’minlaydi-
gan moddiy va m a’naviy ehtiyojlarini qondirishga intiladi. M ana shu
moddiy va m a’naviy ehtiyojlar «qiynoq»larning sabablari deb talqin
qilinadi.
Uchinchi haqiqatg&kolra,
«qiynoqlarni tugatish mumkin». Bundan
bu dunyo ne’matlaridan butunlay forig‘ bo‘lish va «men» degan fikrdan
ajralib, inson his-tuyg‘ularining to‘la tugashi nazarda tutiladi.
To'rtinchi haqiqat
mohiyatiga ko‘ra, «qiynoqlardan qutulish yo‘li
mavjud»dir. Bu yo‘I — to ‘g‘ri tushunish, to ‘g‘ri niyat qilish, o ‘zini
to ‘g ‘ri tutish, to ‘g‘ri anglash, to ‘g‘ri harakat qilish, to ‘g‘ri m uomalada
bo ‘lish, to ‘g‘ri fikr yuritish, to‘g‘ri gapirish kabi sakkizta bosqichda o ‘z
ifodasini topgan. Bu yo‘ldan borgan inson Budda yoMini tutadi.
Buddaviylikta’limoti asosan Tripitakada(uch savat, uch qismdan
iborat b o ‘lgani uchun shunday nom berilgan) mujassamlashgan.
Buddaviylikning mazkur yozma manbasi hozirgi davrda Shri-Lankada
saqlanib qolgan. Ular — Budda targ'ibotining haqiqiy bayoni hisoblangan
sutra matnlari (sutta-pitaka), rohiblik axloqi va xonaqohlar nizomlariga
18
bag‘ishlangan vinaya m atnlari (vinaya-pitaka), buddaviylikning
falsafiy va ruhiy m uam m olarni bayon qilib berishga bag‘ishlangan
abxidharm a m atnlari(abxidharm a-pitaka)dan iborat. Shuningdek,
Buddahayotigategishli rivoyatlar ham T ripitak ad ajam langan.
Bugungi kunda buddaviylar asosan Shri-Lanka, Hindiston, Nepal,
Butan, Xitoy, Singapur, Malayziya, Mongoliya, Koreya, V etnam ,
Yaponiya, Birma, Tailand, Laos kabi davlatlarda va Rossiyaning
Buryatiya, Qalmiqiston mintaqalarida istiqomat qiladilar.
Jahon dinlari ichida eng qadimiysi hisoblangan buddaviylik davrlar
osha o ‘zi tarqalgan hududlar xalqlari qadriyatlariga katta ta’sir o ‘tkazib
kelgan. Shuningdek, buddaviylikning asl vatani Hindiston bo‘lsa-da,
hozirda Yevropa va Amerika qit’alarida ham budda jamoalari mavjud.
Hozirda respublikamizda bitta buddaviylik jamoasi rasmiy ro'yxatdan
o'tib, faoliyat ko‘rsatmoqda.
Islom
Islom dini (arab. — bo'ysunish, itoat etish, o ‘zini Alloh irodasiga
topshirish) - jahonda keng tarqalgan uch dindan biri hisoblanadi.
U m um an olganda, XX asrda musulmonlar dunyo aholisining
15—16 foizini tashkil etgan b o lsa , 2000-yilda bu ko‘rsatkich Yer
yuzidagi har besh kishidan birini tashkil etdi. 2025-yilda esa, dunyo
aholisining 30 foizini Islomga e’tiqod qiluvchilar tashkil etishi mumkin.
Misr, Kuvayt, Saudiya Arabistoni kabi bir qator mamlakatlarda
islom davlat dini (yoki rasmiy din) sifatida tan olingan bo‘lsa, ayrimlarida
«islom» so'zi davlatning rasmiy nomi tarkibiga kiritilgan: Eron Islom
Respublikasi, Pokiston Islom Respublikasi.
1969-yilda tuzilgan Islom konferensiyasi tashkiloti(Munazzamat al-
m u’tam ar al-islomiy)ga 57 mamlakat, shu jum ladan, 0 ‘zbekiston
Respublikasi 1996-yildan a’zodir. Bundan tashqari, xalqaro nohukumat
m usulm on tashkilotlari orasida Islom olami uyushmasi, Islom olami
kongressi, Islom olami tashkiloti, Yevropa islom kengashi va boshqalarni
ko‘rsatish mumkin. Ular, asosan, islomni targ‘ib qilish va yoyish,
diniy arboblarning xalqaro uchrashuvlarini tashkil etish, turli mamla-
katlardagi islom jamoalariga yordam berish bilan shug‘ullanadilar.
Tojikistonning Tog‘li Badaxshon hududida tarqalgan shialikning
ismoiliylik oqimini hisobga olmaganda, mintaqamiz davlatlari aholisi
asosan sunniylikning hanafiylik mazhabiga e ’tiqod qiladilar.
0 ‘zbekiston Respublikasi aholisining milliy tarkibi to ‘g‘risidagi
2005-yil 1-yanvar holatiga boigan m a’lumotlarga tayanib, mamlakatimiz
aholisining taxm inan 92 foizidan ortiqrog‘ini musulmonlar tashkil
etadi, deyish mumkin.
19
S u n niylik islom dagi asosiy y o 'n a lis h d a n biri b o ‘lib, u n d a
hanafiylik, molikiylik, shofliylik, hanbaliylik kabi 4 ta fiqhiy ham da
ash’ariya va moturidiya kabi 2 ta aqidaviy ta’limot bor.
Do'stlaringiz bilan baham: |
