4.Rasmli texnikani qo’llashning asosiy yo‘nalishlari: diagnostik,
rivojlantiruvchi, davolovchi.
Trening jarayonida vaziyatlardan kelib chiqib, ishtirokchilar o’rtasida
rasmli texnikalardan ham unumli foydalaniladi. Bular art terapiyaning turli
usullari hisoblanib, shaxsning qiziqish, qobiliyatlarini, xarakter sifatlarini, ong
osti sirlari kabilarni aniqlashda, shuningdek, psixoemotsional zo’riqishlarni
(stress, depressiya) bartaraf etishda yoki oldini olish kabilarda amaliy
psixologiyaning zamonaviy usullari sifatida keng qo’llanilib kelinadi.
“Art terapya” nomi lotin tilidan “san'at bilan davolash” deb tarjima
qilingan. Ushbu psixoterapiya sohasi nisbatan yoshroq, ammo davolanish
71
vaqtida erishilgan ta'sir tufayli jadal rivojlanmoqda. Psixologik muammolarni
bartaraf etish uchun keng imkoniyatlarni ochadigan ko'plab turlari mavjud.
Dastlab tasvir terapiyasi, ya'ni tasviriy san'at bilan davolash, keyinchalik
ijodning boshqa shakllari, ya'ni qo'shiq, raqs, aktyorlik, modellashtirish va
boshqalarda namoyon bo'ladi, bu odamlarni nafaqat mashg'ulotlarga jalb qilish,
balki hayotiy masalalar bilan shug'ullanish, , uning ichki ‘Men’i, shu bilan birga
ichki olami va qarama-qarshiliklarini bartaraf qilish, kayfiyatni yaxshilash, aqliy
holatni uyg'unlashtirish, imkoniyatlarini qamrab oladi. Art terapy yomon ta'sirga
ega emas va insonda shug’ullanishga nisbatan qarshilikkar, e’tirozlar yuz
bermaydi, chunki bu holda jarayonning o'zi muhim emas.
Ushbu kontsepsiya ingliz shifokori va rassomi Adrian Hill tomonidan
taqdim etildi. U sil kasalligi bilan kasallangan bemorlarni davolash bilan
shug'ullangan. Ikkinchi jahon urushi davrida kontsentratsion lagerlardan ozod
qilingan bolalarga nisbatan psixologiyada zamonaviy terapiya sifatida
qo'llanildi. Bugungi kunda u individual va guruh faoliyatlari shaklida olib
borilmoqda. Art terapiyasi, hatto uydan tashqariga chiqmasdan, hattoki
shifokorga uchramamasdan ham antistress imkoniyatlarini beradi.
Mijoz rasm texnikadan shug’ullanish jarayonida davolash kursini o'tkazish
bilan birga, o'zini aqliy holatini uyg'unlashtirishga imkon beruvchi, o'z-o'zini
anglash, o'zini ifoda etish va o'zini o'zi tahlil qilishni amalga oshiradi. Rasmli
texnika yaratuvchanlik, davolash, psixologik va hissiy holatlarni yaxshilash,
stressni bartaraf etish, qo'rquv va fobiyalardan qutulish, tajovuz, tashvish,
befarqlik, depressiya, hayot va kayfiyatni yaxshilashni maqsad qiladi.
Shuningdek, ruhiy holatni badiiy-terapiya elementlari bilan uyg'unlashtirishga
qo'shimcha ravishda quyidagi vazifalarni ham bajarilish imkoniyatini yaratadi:
1) Insonning ijodiy salohiyatini va qobiliyatini namoyon etish.
2) Ko'p kasalliklarda sog'ayishni tezlashtiradi.
3)Terapevt bilan mijoz o'rtasidagi aloqani o'rnatish, ular o'rtasida ishonchli
munosabatlarni o'rnatish.
4) Bemorga ichki tajribaga diqqatni jalb qilish va his-tuyg'ularini nazorat
qilishni o'rgatish.
5) Insonga ijtimoiy moslashishga yordam beradi.
“Art terapiya” inson istamasa yoki xohlamasa ham uning his-tuyg'ulari va
fikrlarini ifodalashga turtki beradi. Shuningdek, art terapiya aqlga muloyimlik
bilan, ta'sirchan tarzda ta'sir qiladiki, hattoki bemorning davolanish jarayonidagi
sevimli mashg'ulotlariga aylanadi. Ko'pincha bemorlar tushkun holatda, ular
bilan muloqot o’rnatish qiyin kechadi. Bunda badiiy davolanish imkoniyatlari
72
‘Men’ ni tasviriy san'at orqali ifoda etishga imkon beradi. Bunday davolanish
usuli, bemorning ichidagi ichki “Ego” ning tarkibi haykaltaroshlik, rasm chizish,
raqslar yoki qo'shiqlarni ifodalovchi vaziyatlarda aks ettirilgan tamoyilga
asoslanadi, natijada psixikaning holatini uyg'unlashtiradi. Bunday muolajalar
mijozni rad qilish yoki rad etishga olib kelmaydi, bu esa stress holatidagi
odamlar uchun juda muhim bo’lib, ular har doim ixtiyoriy va xavfsizdir. Agar
jarayonni psixoanaliz nuqtai nazaridan ko'rib chiqsak, uning asosiy mexanizmi
sublimatsiya bo'ladi. Badiiy vizual tasvirlar va ob'ektlar orqali, ongsiz ong bilan
shovqin qiladi va terapevt bemorga uning “behushligi” nimani anglatishini
xohlashini tushunishga yordam beradi.
Art terapiya
dastlab Z.Freyd va K. Yungning egodagi himoya
mexanizmlarining namoyon bo‘lishi sifatidagi nazariy g‘oyalari asosida vujudga
keldi (sublimatsiya, proeksiya). Dastlab psixoanalizda paydo bo‘lgan art
terapiya hozirda barcha yo‘nalish vakillari tomonidan keng qo‘llanilmoqda. Art
terapiyaning
yutug‘i
shundaki,
u
tarapevtik
aloqani
o‘rnatishni
chuqurlashtirishga yordam beradi. Bir vaqtning o‘zida ham terapevtik va
diagnostik metod hisoblanadi, psixoterapiyaning har qanday shakli va
vaziyatlarida qollash mumkin. Turli vositalardan foydalanish imkoniyati mavjud
- qalamcha bilan qumga chizishdan, oddiy qalam bilan san’at asari yaratish va
haykal yasash ham mumkin, turli muammolarni hal qilishda foydalanish
mumkin. Art terapiya bolalarda xavfsizlik hissini rivojlantiradi.
Art terapiyaning mahsuldorligi shundaki, . birinchidan, nizoli vaziyatlar
simvolik shaklda qayta paydo bo‘ladi, rasmlar yordamida tashqariga chiqariladi,
shu tariqa uni muhokama qilish va qaror qabul qilish mumkin. Ikkinchi
tomondan, ijod jarayonining o‘zi shaxsning o‘sishiga, o‘zini o‘zi namoyon
qilishga, o‘zini o‘zi rivojlantirishga imkoniyat yaratadi, hayotiy qiyinchiliklarni
yengish uchun ichki imkoniyatlarni topish imkonini beradi.
Art terapevtik metodning afzalliklaridan biri juda kuchli qarshilik bolganda
ham bola bilan aloqa o‘rnatish oson boladi. Psixolog oldiga kelganda bola har
doim ham o‘z muammosi haqida gapirgisi kelmaydi, lekin nimanidir chizib
berish
so'ralganda,
hech
qachon
qarshilik
qilmaydi.
Bola
kuchli
hayajonlanganda, uning nafaqat gapirgisi balki o‘z muammolarini chizgisi ham
kelmaydi. Bunday holda o‘z muammolarini boshqa tilda ifodalash imkonini
beradigan majoziy rasmdan foydalanish mumkin.
Art terapiyada diagnostik va terapevtik jarayonlar bir vaqtda ro‘y beradi.
Art terapiya mahsullari qimmatbaho diagnostik material hisoblanadi. Bu esa art
terapiyani proektiv testlarga yaqinlashtiradi. Ba’zi mualliflar uni ekspressiv
73
proektiv metodlarga kiritadi. Art terapevtik tahlil asosiy emas, balki rasm
muallifi o‘zini qanday tushunishi, ko‘rinishi muhim.
O‘z ijodi mahsullarini tasvirlash va muhokama qilish jarayonida mijozning
o‘z ichki his-tuyg‘ularini anglashi ro‘y beradi. O‘z muammo va nizolarini asta-
sekin bayon etish, ularni bartaraf etish va hal qilishga olib keladi.
Zamonaviy badiiy terapiya insonlarni o'zlarini, hayotdagi o'rnini
tushunishga va o'z istaklarini bajarish yo'llarini topishga yordam beradi. Kattalar
uchun art-terapiya o'zlarining energiyasini mustahkamlash, o'z-o'ziga ishonch va
xotirjamlikni ta'minlash imkoniyatini beradi.
Davolash yo'nalishi har bir shaxsning murakkabligini hisobga olgan holda
har doim mutaxassis tomonidan tanlanadi. Agar o'smirlar havaskor teatrda yoki
raqsda o'ynashga ko'proq mos tushadigan bo'lsa, unda kattalar uchun badiiy
terapiya boshqarish osonroq va osonroq metodlarni tanlashni taqozo qiladi va
ular uchun maxsus mahorat talab etilmaydi. Bu eng murakkab bosqich, chunki
bu yoshdagi ko'p odamlar endi o'z kuchiga ishonishmaydi, bundan tashqari, bu
alohida iste'dodni talab qiladi deb hisoblaydi.
Art terapiya uchun maxsus xona yoki sinfdan foydalanish mumkin. Xonada
suv jumragi bolishi maqsadga muvofiq. Maxsus fartuk yoki xalatdan
foydalanish mumkin. Art terapiya materiallari har xil bolishi mumkin: kraska,
qalamlar, flamasterlar, rangli qog‘ozlar, kley, qaychi, karton, ip, tayoqcha, mel,
qum, tuproq, plastilin, gullar, materaillar, tuxumning po‘chog‘i kabi.
Art terapevtik mashg‘ulotlarni asosiy to‘rt bosqichga bolish mumkin.
bastlabki bosqichda ishtirokchilar tasodifiy ijodiy faoliyatga tayyorlanadi.
Buning uchun turli o‘yinlar va maxsus mashqlardan foydalaniladi: “Erkin boling
va nimani kerak deb hisoblasangiz, shuni amalga oshiring”,- degan fikr aytiladi.
Ikkinchi bosqich asarni yaratish jarayonidir.
Uchinchi bosqich - o‘z ishini muhokama qilish jarayoni.
To‘rtinchi bosqichda har bir guruh a’zosining muvaffaqqiyatini ta’kidlash
va mashg'ulot haqida iliq taassurotlar almashinadi.
Art terapevtik metodlaming bir usuli kollaj texnikasi hisoblanib, bir-biridan
ko‘rinishi va rangi jihatidan farq qiluvchi materiallarni tanlab yopishtirish bilan
belgilanadi. Bolalarga jurnallardan qirqib olingan rasmlar, tasviriy fragmentlar,
turli tasviriy ifodalardan muayyan obraz yaratish taklif etiladi. Kollaj texnikasi
shaxsiy yozuvlar, kichik jumlalar bilan toidirilishi mumkin. Odatda jurnallardan
qirqib olingan rasmlar turli hajmdagi qog‘ozlarga yopishtirilishi mumkin.
Kollaj texnikasi psixologiyada xuddi rasm chizdirish singari proektiv
metod sifatida qoilanilishi ham mumkin. Proeksiya keng ma’noda shaxsiy ichki
74
dunyosini yuzaga chiqarish bilan belgilanadi. Koliajda insonning kechinmalari,
tassavvurlari, intilishlari, his- tuyg‘ulari, qadriyatlari ifodalanadi. Inson uchun
muhim ahamiyat kasb etuvchi narsalar uning ishida o‘z ifodasini topadi,
ikkinchi darajali narsalarga esa kamroq e’tibor qaratiladi.
Boshqa art terapevtik texnikalar singari kollaj bir vaqtning o‘zida ham
terapevtik, ham psixodiagnostik vazifalarni bajaradi. Kollaj axborotga boy bolib,
uning yaratilishi va tahlilida insonning ongli ustanovkalari bilan birga uning
anglanilmagan kechinmalari, ehtiyojlari, munosabatlari ham o‘z aksini topadi.
Kollajni yaratishda turli mavzulami taklif etish mumkin. Masalan “Men
kimman?”, “Men qandayman?”, “Biz va boshqalar”, “Mening o‘tmishim”,
“Bugunim va kelajagim”. Kollaj obrazi terapiya maqsadiga ko‘ra belgilanadi.
Masalan, kollaj texnikasini o‘smirlar guruhida ularni birlashtirish maqsadida
o‘tkazish mumkin. U holda “Biz kimmiz?”, “Biz qandaymiz?” mavzulari
tanlanadi, yoki oilaviy konsultatsiyalarda ota- onalardan bolalari bilan “Bizning
oila” mavzusida kollaj yaratishini so‘rash mumkin.
Kollaj yakka tartibda yoki kichik guruhlarda (2-4 kishi) amalga oshiriladi.
Uning bajarilish mudati qat’iy vaqt chegaralaridan to vaqtning umuman
chegaralanmaganligigacha belgilanishi mumkin.
Psixolog kollajni yaratishda kuzatuvchi yoki guruh a’zosi sifatida ishtirok
etishi mumkin, yoki vazifa kattalar ishtirokisiz mustaqil xuddi uy vazifasi
sifatida bajarilishi mumkin.
Kollajni ayniqsa, 9-11 sinflar bilan psixologik mashg‘ulotlarda qoilanilishi
juda qiziqarli. Yuqori sinf o‘quvchilarining ijodiy yondoshuvi psixoterapevtik
vazifalar bilan birga ijtimoiy-psixologik vazifalarni ham yechish imkonini
beradi. Bundan tashqari ularga ijobiy hamkorlik tajribasini, bir-birini eshitish va
tushunishga o‘rgatishga kelishmovchiliklami hal etishga yordam beradi.
Kollaj texnikasini qollash bosqichlari.
Do'stlaringiz bilan baham: |