8-mavzu. Etika reja

Qadimgi dunyo axloqshunosligi. 
Amaliy axloqning dastlabki namunalari bundan uch yarim ming yil avval dunyodagi 
birinchi yozuv bo’lmish mix xatda giltaxtalarga yozilgan maqol va matallardir. Somir (Shumer) 
alqovlarida (gimnlarida) deyarli barcha bosh ma’budlar ezgulik, adolat, haqiqat va yaxshilik 
tarafdorlari bo’lganlari uchun xam madhetiladi. Chunonchi, yosh ma’budi Utu axloqiy 
me’yorlarning bajarilishini maxsus kuzatib turgan, ma’buda Nanshe esa, ba’zi matnlarda haqiqat 
adolat va shafqathomiysi sifatida tasvirlanadi. Lekin, ayni paytda, ma’budlar tomonidan 
o’rnatilran “Me” deb atalran qonunlar ro’yxatidan olam harakatini tartibga solish, uninr 
to’xtovsiz va uyg`un bo’lishini taminlash maqsadida yuqoridagi axloqiy fazilatlar bilan 
birralikda – “yolg`on”, ”nifoq”, “gina”, “kudupat”, “qo’rquv” tushunchalari xam o’rin olgan. 
Shuningdek somiriylarning maqol va matallari, xikmat-iboralari ham diqqatga sazovor, ularning 
ko’pchiliri umuminsoniy xikmatlar darajasiga ko’tarilgan va Sharqda bir oz boshqacharoq 
shaklda hozir qo’llaniladi. Bundan tashqari, turli axloqiy muammolar esa “Gilgamesh” eposi 
dostonlarida ko’tarilgan. 
Shumerliklar
erishgan ilmiy badiiy, axloqiy daraja, huquqqa oid yutuqlap bobilliklar 
axloqiy qarashlari uchun asos bo’ldi. Bobilonda somirliklarnikiga nisbagan badiiy yuksak va 
mukammal “Gilgamesh” eposi vujudga keldi. Adolat va haqiqatning himoyasini asosiy maqsad 
qilib olgan Bobilon podshosi Xammurapining mashxur Qonunlar majmui esa qadimgi Somir 
qonunlarining tadrijiy rivoji edi. Bu majmuada zaiflarni, etim-esir va kambag`allarni adolat 

---

3 
tamoyili asosida himoya qilish asosiy maqsad qilib qo`yilgan; Xammurapi unda o’zining 
kambag`alparvarligi va adolatparvarligi bilan faxrlanadi. 
2.
Qadimgi
Turonzamin va Eronzamindagi axloqiy tafakkur taraqiyoti zardushtiylik 
dinining vujudga kelishi bilan bog`liq Taxminan bundan XXX asr muqaddam yoyila boshlagan 
bu dinning Qadimgi Xorazmda yaratilgan “Avesto” deb atalgan muqaddas kitobida asosiy 
axloqiy fazilatar va illatlar sanab o’tiladi, talqin etiladi. Unda Zardushtiylik iloxi Axura-Mazda-
ezgulik, Ahriman esa yovuzlik timsoli sifatida namoyon bo’ladi: ezgulik va yovuzlik, yorug`lik 
va zulmat, hayot va mamot o’rtasidagi abadiy ko’rashining ibtidosi aks etadi. “Abadiy ezgulik”, 
“Ezgu niyat”, “Ezgu tartib”, “Ilohiy tobe’lik”, kabi ezgu tushunchalar real ma’no kasb qilib, 
insoniylashgan qiyofadagi ma’budlar siymosida namoyon bo’ladi, ular Axura-Mazda atrofida 
yaxshilik urug`ini sepib yuradi. Bunday tushunchalarning aksi esa Axriman atrofidagi yovuz 
kuchlarda reallashadi. Yovuz fikr tajassumi Apa Mana, so’lish va o’lim timsoli Tuarvi hamda 
Zarik ismli devlar shular jumlasidandir.