Ўзбекистон тарихи хрестоматия

МЕЗОЛИТ (ЎРТА ТОШ): БУНДАН 12-7 МИНГ ЙИЛЛАР 
АВВАЛГИ ДАВР
Бу давр шу билан характерланадики, дунёда плейстоцен геологик даври 
(музлик даври) тугаб, голоцен геологик даврга (ҳозирги давр шароитига) 
ўтилади. Музлик эриб, ўсимлик ва ҳайвонот олами ўзгаради. Ер юзида йирик 
1
Джуракулов, Холюшкин, Батыров.Б. 51-95.
2
Касымов, Годин. Важнейшие результаты.Б. 3-18.

---

34 
ҳайвонлар ўрнида тез чопар, чаққон майда ҳайвонлар, дарё ва кўлларда балиқлар 
кўпая бошлайди. Кенг ҳудудларда турли ўсимликлар ва дарахтлар ўсади, 
овчиликдан ташқари, балиқчилик ҳам ривожланади. Тоғли районларда, ўтган 
даврлардаги каби, буғулар, тоғ эчкилари, сайғоқлар, от, эшак, қуён кабилар ов 
қилина бошлайди. Овчилик овқат топишнинг ишончли манбаи бўла олмас эди. 
Ана шу нарса одамларга яшашнинг янгича воситаларини, хўжалик юритишнинг 
янги шаклларини топиш вазифасини юклади. Ҳайвонларни хонакилаштириш ва 
дон экишда илк қадамлар қўйилди. Ландшафтнинг ва ҳайвонот оламининг 
ўзгариши билан тош даври одамларининг ҳаёт тарзи ҳам ўзгарди. 
Меҳнат қуроллари ясаш тараққиётида катта муваффақиятларга 
эришилди. Палеолит давридаёқ найзалар – дротиклар ихтиро қилинган эди. 
Сўнгра ўқ-ёй кашф этилдики, бу кишилик жамияти тарихида улкан ютуқ эди. 
Натижада палеолит даври одамлари камдан-кам овлайдиган қушлар ва тезюрар 
ҳайвонларни овлаш, кичик бир овчилар тўдаси барча уруғдошларини боқиши 
учун имкон яратилди. Ўз моҳиятига кўра, ўқ-ёй одам томонидан кашф қилинган 
дастлабки механизмлардан бири эди. 
Мезолит даврида қуролларнинг майдалашуви юқори даражага 
етади
1
.Турли хил геометрик шаклдаги қуроллар пайдо бўлади. Бу даврда 
Марказий Осиёнинг кенг текислик зоналарида ҳозиргига қараганда анча илиқ 
иқлим ҳукм сурган. Дарё бўйларида ва ботқоқ пастликларда тўқай ўрмонлари 
ўсиб ётган. Бу ерлардан мезолит даври учун характерли бўлган майда геометрик 
чақмоқтош қуроллар, микролитлар топилган. 
Ўзбекистон ҳудудида мезолит даври ёдгорликлари энг кўп Фарғонадан 
топилган. Жанубий Ўзбекистон мезолити ҳақида ҳам маълумотлар мавжуд. 
Буларга Мачай, Айритом, Каттақўрғон, Заранчуктут, Дўконхона ва Оқтош каби 
мезолит даври маконлари, Зараутсой қоя тош расмлари киради. ШуларданМачай 
ғори манзилгоҳи яхши ўрганилган. 
Аниқ маданий қатламли манзилгоҳлар сони кам бўлишига қарамай, 
йиғилган материаллар ўзига хос ва ифодали бўлиб, турли муаммоларни 
муҳокама қилиш имконини беради. Ўз-ўзидан маълумки, археологик 
манбаларни тарихийлик даражасида тушунтириш ва кенг умумий хулосалар 
чиқариш учун уларни синчковлик билан таҳлил қилмоқ зарур.