Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Ochiq urugMilar yoki qarag‘aylar. 
Bular urug' beruvchi o'sim lik lar 
bo'lib, urug'ida murtagi bo'ladi. M urtagida boshlang 'ich ildizcha, po- 
yacha va bargchalar joylashadi. Biroq urug'lari tashqi to m o n d an m eva kati 
bilan qoplangan, yalang'och bo'ladi va shu sababli bu o'sim liklar ochiq 
urug'lilardeyila'di. Ochiq urug'lilarga faqat daraxt va buta o'sim liklar kiradi, 
ular orasida o'tsim on vakillar uchram aydi. O chiq u rug'lilam ing 850 dan 
ortiq turi bo'lib, yer yuzida keng tarqalgan, ayniqsa, shim oliy yarim sharda 
ularning vakillari cheksiz o 'rm o n larn i hosil qiladi. Eng k o 'p uchraydigan 
vakillariga qarag'ay, pixta, yel, tilog'och, archa daraxtlari kiradi. U larn ­
ing ko'pchiligi bargga ega. Poya tuzilishida ksilema kuchli rivojlangan bo'lib, 
ular asosan traxidlardan tuzilgan. U ru g 'lilarh am boshqa urug'li o'sim liklar 
singari har xil sporali o 'sim liklar hisoblanib, ularning ko'payish organlari 
erkak va urg'ochi qubbalarga ajraladi. Qubbalari k o 'p in ch a bitta o'sim likda 
joylashadi.
U rg 'o c h i q u b b a la rid a m a k ro sp o ra n g iy a la rn i olib y u ru v c h i y irik 
makrosporafillari bo'ladi. H ar xil m akrosporafilda bittadan m akrosporasi 
bo'lgan 2 ta m akrosporangit joylashadi. M akrosporangit tashqi to m o n d an
integuliet bilan qoplangan. M akrosporangit tashqi tom on dan integuliet bilan 
qoplangan. M akrosporangit urug' kurtak ham deb ataladi. U rug' kurtakning 
M ikropile tom onida bittadan tuxum hujayrasi b o'lg an 2 ta arxegoaxit 
joylashadi. Erkak qubbasining m ikrosporofillarida 2 tad an m ikrosporangit 
joylashib, uning ichida m ikrosporalaryetishadi. Hosil bo'lgan m ikrosporalar 
yetishib erkak gam etofiti chang hosil qiladi. C hang m ikrosporangiydayoq 
o 'sa boshlaydi. Chang yadrosi bo'linib, ikkita pratalleal hujayra hosil q ila­
di. Biroq ular keyinchalik reduksiyalashib nobud bo'ladi. M a’lum vaqt o'tgach 
m ikrospora yadrosi ikkiga b o'linib, ikki yangi anteridial va vegetativ h u - 
jayralami hosil qiladi. Anteridial hujayradan ikki erkak jinsiy hujayra-spermiy, 
vegetativ hujayradan esa sperm alam i tuxum hujayraga yetuvchi chang
naychasi hosil bo'ladi. U rug' kurtakka tushgan chang rivojlanib, chang 
naycha m ikropila orqali endosperm adagi arxigolitga borgach yoriladi. 
Ichidan chiqqan spirm iylardan biri arxegoniydagi tuxum hujayra bilan
83

---

q o ‘shiladi. Bu esa urug'lanish deyiladi. Tuxum hujayra shu tarzda urug‘lanadi 
va undan m urtak vujudga keladi. U rug‘ yetilgandan so‘ng qubbadan tushib 
tarqaladi. Ochiq urug'lilarning xo‘jalikda aham iyati ulkan. U lardan yog‘och 
qurilish m ateriallari, m editsina sanoati uchun xomashyo olinadi. K o'pchilik 
vakillari dekorativ o 'sim lik tariqasida foydalaniladi. O chiq u ru g'lilar ham
devon davrida paydo b o ‘lib, (350 m ln. yil oldin) poleazoy erasining oxiri, 
m ezazoy erasining boshlarida paporotniklarni siqib chiqarib, yer yuzida 
keng tarqaldilar.