Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

m e ’y o rla ri 
kattaligi m a’lum. Agarda havzada hozirgi mavjud 
egat oralab sug'orish usulini yangi sug'orish texnologiyasi bilan alm ash- 
tirilsa, sug'orish tarm oqlaridan suvning yerga siljib o'tishi kam ida 90—95 % 
yetkazilsa, yiliga kam ida 50 km kub suvni tejab qolish m um kin. Hozirgi 
sug'orish usuli m avjud bo 'lib turgan sharoitda joylarda uning m e ’yorini
204

---

borgan sari kam aytirib borish va biologik m e’yorini barcha vohalarda 
q o ‘llashni ta ’minlash lozim. Chunki sholi, g‘o ‘za, beda va boshqa ekin- 
larning sug'orish m e’yorlari hali ham kattaligicha qolm oqda. Janubiy 
Q ozog'iston, Turkm aniston, Buxoro, Xorazm viloyatlari Q oraqalpog‘iston 
Respublikasida sho'rlangan yerlarni yuvishni tegishli hajmdagi suv bilan 
am alga oshirishga katta aham iyat berish zarur, chunki yuvish jarayonida 
ko'pincha isrofgarchiliklarga yo‘l qo'yilm oqda agarda sug‘orish m e’yorlarini 
8—10 ming m etr kubgacha kamaytirishga erishilsa, faqat O 'zbekistondan 
6—7 km kub suvni tejab qolish mum kin bo'ladi. Q o'shni respublikalarni 
ham qo'shib hisoblasa, bu ko'rsatkich 10 km kubdan ortadi, bu tad - 
birdlar Orol suvini ko'paytirish bilan birga u ning havzasidagi tabiiy, 
ijtimoiy, iqtisodiy jarayonlarni yaxshilaydi.
2. O rolning asosiy m anbayi hisoblangan A m u dary o va S irdaryo 
havzalarini qattiq nazorat qilib iloji boricha ikki daryo suvini ko'paytirib 
Orolga tashlash lozim. Am udaryo havzasidagi Sariq ko'l suvlarining bir 
q ism ini R ang un, N o rak , S u rx o n , T o lim a rjo n , Q u y m a z o r, Z a m in , 
T u y am o 'y in , F o ttik o 'l suv om borlarini Vaxsh, Q arshi, A m u-B uxoro, 
Q oraqum va boshqa kanallar suvining m a’lum qism ini Am udaryoga qayta- 
rish kerak. Hozirgi vaqtda birgina Q oraqum kanali orqali A m udaryodan 
har yili 12 km kub suv olinm oqda. M utaxassislar fikriga k o'ra, shuning 7 
km kub gacha hajmi bug'lanib, qum ga singib yo'q bo'lm oq da. Kanal eni 
qisqartirilib betonlashtirilsa 5—6 km suvni iqtisod qilib, Am udaryoga qayta- 
rish m um kin. S irdaryo havzasidagi T o 'x ta g u l, A n d ijo n , K a tta q u m , 
C horvoq, C hordara suv om borlari, b a ’zi kanallar suvining m a’lum qis­
mini ham da H aydarko'l suvining ham m asini tozalab Sirdaryoga yuborili- 
shi lozim.
3. Y ana bir kechiktirilib bo 'lm ay d ig an m u h im m asalalardan biri, 
sug'orishni jadallashtirish m aqsadida A m udaryo va Sirdaryo havzalarida 
tashkil etilgan suv om borlarining holatidir. Bu suv om borlariga A m udaryo 
va S ird a ry o y u za sid a n k o 'p su v lar o lin ib , d a r y o la r suvini k esk in
qisqarishiga sabab bo'lm oqda. Lekin suv om borlari suvining k o 'p qism i 
bug'lanib ketm oqda, yildan-yilga loyqalar hisobiga ularning sathi ham
qisqarib borm oqda.
Eng achinarli tom oni shundaki, barcha suv om borlari atayin tashkil 
etilgandek, jug'rofiy o'ringa ko 'ra aholi zich yashaydigan shaharlar va 
qishloqlar yuqorisida (ustida) qurilgan, buning ustiga bu h u du dlar yangi 
tektonik harakatlar zonasiga kiradi va bu joylarda kuchli yer qim irlash 
bo'lmaydi deb hech kim kafolat bera olmaydi. Shulam i hisobga olib ko'pgina 
suv om borlarining bahridan o 'tish kerak.
S urxondaryo, Q ashqadaryo, Buxoro, N avoiy, C h o rjo 'y v oh alarid a
205

---

vujudga kelayotgan barcha qaytarm a, oqava va zovur suvlarini yig‘uvchi 
maxsus kollektorlar qazib, suvni O rolga oqizishni zudlik bilan am alga 
oshirish kerak. Sariqam ish ko‘liga quyiladigan Larenik va O zerniy kollek- 
torlarini ham Orolga yo‘llash kerak. Bu tadbirlar Sirdaryo havzasi va boshqa 
vohalarga ham taalluqlidir. A lbatta, yuqorida aytilgan cho ra-tad birlam i 
am alga oshirish uchun katta kuch va m ablag1 talab etiladi. Buning uch un
Markaziy Osiyo m am lakatlari ajratadigan m ablag'larni ko'paytirish, hayri- 
hoh jahon jam oatchiligini jalb qilish, Orol jam g ‘armasiga tushgan pullarni 
faqat shu m aqsadlarga ishlatilish lozim.
Keltirilgan tad b irlar to ‘la am alga oshirilsa, yaqin orada Orolga yog‘in- 
sochin va yer ostidan sizib chiqadigan suvlar bilan birga yiliga tax m in an
3 0 -3 5 km kub suv tushishi m um kin. Bu esa Orolning hozirgi holatini 
saqlab qolishga im kon beradi.
Uning qim m atga tushm aydigan yana bir chorasi - ham m asi b o ‘lib 
yiliga 10—12 km kub suv olib kelinadigan yopiq suv quvurlarini yo tq i- 
zishdir. Bu quvur Irtish daryosidan, taxm inan Tobolsk shahri atrofidan 
boshlanib, T o ‘rg‘ay darvozasi orqali t o ‘g ‘rid an -to ‘g ‘ri Orolga olib boriladi. 
loyihaning afzalliklari shundaki, suv bug'lanm aydi va boshqa xil isrof- 
garchilikka yo‘l q o ‘yilm aydi, ekologik o'zgarishlarga ta ’sir ko‘rsatm aydi. 
Orol dengizi suvi ko ‘payishi bilan birga u chuqurlasha boradi, tez o rad a 
amalga oshadi. Bu loyihani M arkaziy Osiyo davlatlari Rossiya bilan kelish- 
gan holda am alga oshirishlari m um kin, chunki, Orolning m udhish holati 
Rossiyaga ham o ‘z t a ’sirini ko'rsata boshlaganligi m a’lum.