Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Orol dengizini saqlash to ‘g ‘risida qabul qilingan asosiy hujjatlar. 
Orol 
dengizi hu d u d larin i rivojlantirish strategiyasi hali Ittifoq tarq alm ag an
paytlarida ishlab chiqilgan bo'lib u uncha murakkab emas edi. Bunga asosan 
Orol b o ‘yi hud udlarida ko‘p tarm oqli iqtisodiyotni shakllantirish, foydali 
qazilm alardan foydalanish, keng sanoat korxonalarini tashkil etish k o 'z d a 
tutilgan edi. Ishlab chiqarishni bunday tashkil qilish suv m iqdorini k o ‘p 
ishlatishni talab qilar, buning ustiga suvning sifatiga ham salbiy ta ’sir ko'rsatdi.
35-yil o ‘tgandan keyin bu tadbirlam ing ko‘rsatgan salbiy holatlari aniq 
b o'la boshladi va bu m uam m o ancha murakkablashdi. Chunki qazilm a boy- 
liklar qazib olinadigan hududlarida sanoat tez va keng miqyosda rivojlandi. 
Yangi sanoat korxonalari Ь аф о etildi. Bu korxonalar ko‘p m iqdorda suvni 
iste’mol qila boshladilar va qishloq xo'jalik sohasiga m o'ljallangan suvlar 
miqdori bo ra-bora kamayib bordi. Buning ustiga Orol basseyni hududida 
yashaydigan aholining soni 3,4 mlnga ko‘paydi yoki bu 1960-yildagi aholi 
soniga nisbatan 2,5 m arta ortiqdir. Aholi o ‘z ehtiyojlariga ham k o 'p roq suv 
iste’mol qila boshladi. Sanoat korxonalari va yangi shaharlar paydo bo'ldi. 
Natijada bu hududlarda qishloq xo'jaligiga m o ‘ljallangan suvlar m iqdori 
qisqarib shaxsiy, shahar va sanoat korxonalariga ko'proq berila boshlandi. 
Buning ustiga kerakm i, kerak em asm i, tejam lim i, tejamli em asm i buni 
e ’tiborga olm asdan bir qancha kanallar qazildi. Ana shunday kanallardan 
biri bosh Q oraqu m kanalidir. Bu eng katta irrigatsiya inshooti b o 'lib , 
Afg'oniston chegarasidan tortib Turkmanistonning cho ’llari ustidan Ashxabad 
tom onga 1400 km masofaga olib borildi.
Sovet Ittifoqi tarqalm asdan oldin suv resurslarini taqsimlashni M arkaziy 
hukum at bajarar edi, hozir-chi? Bugungi kunda bu hududda 5 ta m ustaqil 
davlatlar yuzaga keldiki, ularning har birining Orol hududidagi suvlarga 
bo'lgan ehtiyoji deyarlik bir xil. U lar xohlasalar va kelishsalar bu hu d u d - 
dagi suvning hozirgi holdagi taqsim otlarini saqlab qolish m um kin. Lekin 
h ar qaysi davlat o 'zining iqtisodiy, siyosiy, milliy ehtiyojidan kelib chi- 
qib, bu suv resurslaridan oqilona foydalanish choralarini ko'rishi m u m ­
kin. Ana shunday vaziyatda davlatlararo kelishm ovchiliklar ham paydo 
bo'lishi turgan gap. Shuning uchun ham Orol dengizi atrofidagi krizis zud- 
lik bilan q aro rlar qabul qilishni taqozo qiladi. Bu sohadagi loqaydlik Orol
202

---

bo‘yi davlatlari iqtisodiyotini rivojlantirishga o 'z ta ’sirini ko'rsatishi mum kin. 
S hu sababli Q o z o g 'isto n , Q irg 'izisto n , T o jik isto n , T u rk m an isto n va 
0 ‘zbekiston davlatlari Orol dengizi hududi b o ‘yicha um um iy davlatlararo 
dasturni qabul qilish va hayotga tatbiq qilish uchun harakat qilm oqdalar. 
Bu davlatlarning birinchi sharti davlatlararo kooperatsiyaning huquqiy asos- 
larini tasdiqlash edi.
1993-yilda besh davlat boshliqlari Orol basseyni b o ‘yicha tashkil q i­
lingan kengashning ustavini qabul qilishdilar. kengashning 25 a ’zosi bor, 
y a’ni kengashga h ar bir davlatdan 5 kishi a ’zo bo 'lib kirgan. Bu kengash 
b ir yilda 2 m arta yig'iladi. Bundan tashqari kengashning xalqaro Orol 
fondi va ijrokomi ham tuzildi.
Ijrokomi Orol m uam m osiga bag'ishlangan barcha harajatlarni rejalash- 
tirish , koordinatsiya qilish, qabul qilingan hujjatlarn in g bajarilishini 
t a ’m inlab turadi. 1994-yil yanvarida besh davlat boshliqlari Orol m u am ­
mosiga bag'ishlangan loyihani m a’qulladilar, bu loyiha Orol dengizi das­
turi degan nom oldi (F aza—1). Besh davlat boshliqlari Orol dengizi m uam - 
mosini m a’qullab, texnik va moliyaviy yordam ko'rsatish uchun Yevropa 
davlatlari tuzgan Sobiq Ittifoqdan ajralgan m am lakatlarga yordam ko'rsatish 
dasturi (Tasis) fondidan yordam berishga d a ’vat etdilar. Bu yordam ning 
asosiy maqsadi suv resurslaridan to 'g 'ri foydalanish asosida Orol a tro ­
fidagi m uhitni va irrigatsiya holatlarini yaxshilashga qaratilgan. Tasis — 
Yevropa Jamiyati tom onidan Mustaqil ham do'stlik m am lakatlari va M on- 
goliya bilan Yevropa davlatlari o'rtasida iqtisodiy, siyosiy aloqalarni m us­
tahkam lash va bu davlatlarga bozor iqtisodiyotiga o 'tish d a har to m o n - 
lam a yordam ko'rsatish m aqsadida tuzilgan tashkilotdir. Bu tashkilot key­
ingi to 'rt yil ichida (19 9 1 -1 9 9 5 ) ham do’stlik m am lakatlariga 2.268 ekyu 
ajratdi. Bu esa 2000 dan ortiq loyihalarni bajarishga qaratilgandir.
Hozirgi kunda faqat Orol masalasigina em as, yana Kaspiy dengizi su- 
vining ko'tarilishi ham m uam m o bo'lib turibdi. Oxirgi 5 yil ichida uning 
suvi 2 m etrga ko'tarilgan. Bu jarayon davom etayapti. Shu tarzda davom
etadigan bo'lsa 2020-yilga borib u yana 5 m ga ko'tariladi. N atijada to 'rtta
davlat — Ozarbayjon, T urkm aniston, Rossiya va Q ozog'istonning m inglab 
kv. km. yerlari suv ostida qolib ketadi. K o'plab turarjoy, tem ir va avtom o- 
bil yo'llari dengiz tagida qoladi. Shu respublikalar uchun Kaspiyning or- 
tiqcha suvini qayerga yo'qotish katta m uam m odir. A gar shu m uam m o hal 
qilinsa va eng oqilona loyiha ishlab chiqilsa, yuzlab, m inglab gektar 
hosildor yerlar qutqarib qolinadi. Bizningcha, Kaspiy suvini Orol d e n ­
giziga o'tkazish sarf-xarajatlari suv toshqini sarf-xarajatlari bilan solish- 
tirganda, Kaspiy suvining bir qismini Orolga o'tk azish afzalroq b o'ladi. 
U ning ustiga ikki dengiz orasidagi masofa 500 km. atrofida. Bu degan so 'z,
203

---

q o 'shim cha ish o 'rin lari va yangi kanal vujudga keladi. U chta respublikani 
(Q ozog'iston, T urkm aniston, O 'zbekiston) bir-biri bilan bog'lovchi y a n ­
gi transport yo'li paydo bo'ladi. Ozarbayjon, Rossiyadan yuklar suv yo'li 
orqali to 'g 'ri Q oraqalpog'istonga kelib tushadi.
Orol dengizining qurishi natijasida keladigan zarar haqida bo shqa 
m a ’lum otlar ham bor. M .Orlova va O xunovlarning m a’lum otlariga k o 'ra , 
sobiq Orol dengizi tubidagi tuzlar katta masofaga tarqalib ketm oqda. H a t- 
to Orol tuzi H im olay tog'larida va M ongoliyada ham topilgan.