Кино ва телевидениеда монтаж

 
Nazorat savollari: 
1. Tahliliy montaj nima va uning imkoniyatlari qanday? 
2. Tahliliy montajdan qanday filmlarda ko‘proq foydalaniladi? 
3. Tahliliy montajga misol aytib bering. 

---

170
2.6 Nazmiy montaj 
Nazmiy montajni “poetik montaj” deb ham yuritiladi. 
“Poetika” so‘zi esa yunoncha poetois – she’riyat, nazm so‘zidan 
olingan bo‘lib, montaj san’atida u obrazlar, istioralar, 
mubolag‘a san’ati orqali, ekranda tasviriy nazmiy atmosfera va 
obraz yaratish orqali kadr, epizod va butun film mazmun-
mohiyatini ochib berishni nazarda tutadi va she’riyatda 
qo‘llaniladigan tasviriy ifoda uslublaridan foydalanadi. 
Kino san’ati yoki televideniega bag‘ishlangan ayrim kitob 
yoki darsliklarda bu atamani uchratish mumkin. Lekin, bir 
tomondan nazmiy montajga aniq va tugal ta’rif berish mushkul. 
Hissiyotlar va fikrni nazmiy uslubda ifoda etish uslubi 
(ekran san’ati ham fikrni bayon etishning o‘ziga hos bir shaklidir) 
– doimo muallifning biror narsa haqida ko‘tarinkilik bilan, 
assotsiatsiya 
uyg‘otish va boshqa taqqoslash usullaridan 
foydalanish orqali hikoya qilishini, tomoshabinga materialni 
bayon etishda uning ta’sir kuchini yanada orttirishga intilishini 
nazarda tutadi. 
Agar adabiyotda qandaydir hodisa yoki his-tuyg‘ularni 
shoirona tasvirlab berish mumkin bo‘lsa, nega endi bu ishni 
ekranda ham qilish mumkin emas? Mumkin! Bunga keragidan 
ortiqroq bir talay yorqin misollarni topish mumkin. Yana ovozsiz 
kinokartinalarga murojaat qilishimizga to‘g‘ri keladi. 
Venger tadqiqotchisi va kino nazariyotchisi B.Balash 
nazmiy montajga misol sifatida rejissyor S.Eyzenshteynning 
mashhur “Potyomkin” bronenosesi” filmdagi bir epizodni 
keltiradi. Bu epizodda bronenoses so‘nggi jang tomon yo‘l oladi 
va rejissyor bu paytda shiddat bilan ishlayotgan kema motorining 
mexanizmlarini va jangga shay bo‘lib turgan matroslarning yirik 
planlarni birin-ketin ko‘rsatgan, ya’ni montaj qilgan. Kema 
jamoasining harakatlari, matroslarning qat’iyati, yuzlarda aks 
etgan asabiylik va krivoship
39
, shtok
40
larning aniq va keskin 
harakati... Tomoshabinlar ongida esa bu tasvirlar o‘rtasida o‘ziga 
hos assotsiatsiya yuzaga keladi. Kema va jasur matroslar jiddiy 
39
krivoship – to‘g‘ri chiziqli harakatni aylanma harakatga aylantiradigan 
mexanizmlarning zet “z”-simon qismi. 
40
shtok
– dvigateldagi porshen bilan polzunni biriktiruvchi detal.

---

171
jang oldidan huddi yagona qudrat sifatida bir-biri bilan qorishib 
ketgandek go‘yo. Ular bir-birlari bilan yagona ritm va yagona 
ruhda harakat qilishadi. 
Ko‘pchilik kino bilimdonlari nazmiy montaj haqida gap 
ketganda 
boshqa 
bir 
kinoasardan, 
rejissyor 
Vsevolod 
Pudovkinning “Ona” (“Mat”) filmidan olingan epizodni misol 
sifatida keltirishadi. Rus kino maktabiga mansub bo‘lgan klassik 
kinoasarda navbatma-navbat ko‘rsatilgan: ko‘chalarga bosh 
ko‘tarib chiqqan ishchilarning norozilik namoyishlari kadrlari; 
tabiat erta bahorda uyg‘onmoqda; ishchilar yurib kelishmoqda; 
qor erimoqda; bino burchagidan yana bir guruh ishchilar chiqa 
boshlashdi; quyosh nurlarida jilvalanib jilg‘a suvlari oqmoqda. 
Ishchilarning guruhlari birlashib katta kuchni hosil qilishdi. Jilg‘a 
suvlari ham qo‘shilib katta oqim paydo bo‘ldi. 
Film mashxur metafora bilan yakuniga yetadi – inqilobiy 
harakatning qudratli kuchini o‘zida mujassam etgan, o‘z yo‘lidagi 
barcha eskilik sarqiti bo‘lgan narsalarni qo‘porib tashlayotgan 
“Potyomkin” muzyorar kemasi. V.Pudovkinning talqini shunday 
bo‘lgan edi va u bu ishni qoyilmaqom tarzda uddalagan. 
Haqiqiy hujjatli kino ustasi I.Ivens urushdan keyingi 
yillarda “Sena Parijni kutib oladi” (“Sena vstrechaet Parij”) deb 
nomlangan filmni yaratdi. Bu hujjatli kinokartinada metafora va 
assotsiatsiyalar yo‘q, biroq har bir kadr o‘z holicha go‘zal va 
nazmiylik kasb etgan. Xikoya go‘yoki Sena daryosi bir joyda 
turibdiyu, uning oldidan Parijning o‘zi suzib o‘tayotgandek 
tamoyil bo‘yicha yaratilgan. Mazkur ovozsiz filmga “nazmiylik 
muhiti” kadrlarning ma’no-mohiyati orqali kirib keladi. Bu
personajlarning hatti-harakatlarida, kadrlar kompozitsiyalarida, 
muallifning 
insonlarga 
nisbatan 
muhabbatida 
aks 
etadi. 
Muallifning butun filmni to‘ldirib yuborgan iliqligi va lirizmini 
oddiy so‘zlar bilan tasvirlab berishning imkoni yo‘q. Biroq ular 
har bir yangi kadrning namoyishi paytida ekrandan zalga 
“sochiladi”.
Nazmiy montaj - bu doimo obrazlarning maxsus mualliflik 
tanlovi bo‘lib qoladi. Huddi she’r yozish iste’dodi har kimga ham 
berilavermagani kabi, ekran san’atida filmning tasviriy yechimini 
nazmiy asar darajasiga olib chiqish ham hammaning qo‘lidan 
kelavermaydi. Buyuk fransuz rejissyori Klod Lelyushning “Erkak 

---

172
va Ayol” filmidagi qator sahnalar, masalan, shak-shubhasiz, 
nazmga boy tasviriy muhit kasb etadi. Ko‘pincha, ekranda nazmiy 
tasviriy muhit yaratish uchun ekran san’atining barcha tasviriy 
ifoda vositalaridan foydalaniladi: o‘ziga hos dramaturgiya, aktyor 
ijrosining o‘zgacha uslubi, sahna ruhiyatiga mos musiqa, epizod 
kayfiyatini 
ochib 
beruvchi 
maxsus 
tabiat 
hodisalari 
va 
manzaralarini tanlash va h.k.. Bu vaziyatda film tasviriy muhiti 
montaji ham o‘zgacha uslubga ega bo‘ladi. Bunga fransuz 
rejissyori Rene. Klerning “Parij tomlari ostida” filmi yorqin isbot 
bo‘la oladi. Poeziya – bu muallifning o‘ziga hos ruhiy holati 
bo‘lib, u musiqada ham, rangtasvirda ham, arxitekturada ham, 
kinoda ham, televidenieda ham aks etishi mumkin.