A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

Birinchi bosqichi.
Pul tizimining birinchi bosqichi 1991-yil 
sentabrdan 1993-yil noyabr oyigacha bo‘lgan davmi o‘z ichiga oladi. 
Ushbu davrda O‘zbekiston pul tizimi Rossiya pul tizimiga bevosita 
bog‘liq edi. Chunki bu davrda mamlakatimiz milliy valutasi muomalaga 
kiritilmagan, barcha hisob-kitoblar sobiq Ittifoq va Rossiya rubli bilan 
amalga oshirildi. Bu davrda pul - kredit tizimi o‘z boshidan murakkab 
va og‘ir davmi kechirdi.
«Mustaqillikriing birinchi yillarida O1 zbekiston hukumati siyosiy 
va iqtisodiy islohotlami amalga oshirish paytida ikki o‘zaro ziddiyatli, 
biri ikkinchisini inkor qiladigan holatga duch kelib qoldi: bir tomondan 
siyosiy mustaqillik, boshqa tomondan - yagona rubl, demak, iqtisodiy 
qaram zonada turganlik holati edi. Bu holat nafaqat 0 ‘zbekiston, balki 
sobiq Ittifoqning boshqa respublikalari uchun o‘ziga xos xususiyat 
edi» 6.
Buning natijasida mamlakatimiz pul tizimini tashkil topishining 
birinchi bosqichida quyidagi muammolar mavjud edi:
-
banklar orqali mijozlar va aholini naqd pul bilan ta’minlashdagi 
muammolar. Dastlab Rossiya Davlat banki «rubl zonasida»gi 
mamlakatlarga berayotgan har bir rublini 25 foizi miqdorida to‘lov 
belgilagan, ya’ni o‘zi bergan 100 rublning 25 rublini qaytarib olib qolish 
sharti bilan mablag4 bergan bo‘Isa, asta-sekin bu to‘lov miqdori oshib 
bordi. Rossiyada tovarlarga, jumladan, oziq - ovqat mollari va paxtaga 
ehtiyojning kuchayganligi sababli o‘zidan olib kelayotgan mablag‘ni
26 
Муллажонов Ф.М. Узбекистон Республшжн банк ггоими. -Т.: «Узбекистон» 2001. 33 - бет.
110

---

100 foiz tovar bilan ta’minlash shartini qo‘ydi. Ya’ni 0 ‘zbekiston o‘zi 
olib ketayogan qadrsizlangan qog‘oz pullar o‘miga jahon bozorida 
qiymati oltin bilan oichanadigan paxta tolasi berishga majbur 
bo‘layotgan edi27;
- sobiq Ittifoq respublikalari o‘rtasida iqtisodiy munosabatlaming 
uzilishi bilan bogliq, shuningdek, hisob-kitoblami amalga oshirishda 
vujudga kelgan muammmolar. Sobiq Ittifoq barham topgan bolsada, 
uning tarkibiga kirgan respublikalar o‘rtasidagi mavjud iqtisodiy 
aloqalami birdan to‘xtatib qo‘yishning imkoniyati mavjud emas edi. Bu, 
o‘z navbatida, pul mablag‘lari bilan bogliq hisob-kitoblami tashkil 
etishni talab etardi. Biroq sobiq Ittifoq davrida amal qilgan rubllaming 
keskin qadrsizlanishi, shu bilan birga, o‘zaro hisob-kitob ishlarining 
izdan chiqishi ushbu ishlami amalga oshirishni qiyinlashtirib yubordi. 
Shu bois ham, 1993-yil may oyidan mamlakatimiz Markaziy banki 
milliy valutasini joriy etgan MDH mamlakatlari va 0 ‘zbekiston 
o‘rtasidagi tuzilgan bitimlami qayta ko‘rib chiqib, tijorat banklariga 
Markaziy bank vakillik hisobvarag‘ini chetlab o‘tib, to‘g‘ridan - to‘g‘ri 
hisob-kitoblami olib borishi taqiqlandi;
- 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mustaqil pul - kredit 
siyosatini amalga oshirishdagi muammolar. Pul tizimini tashkil 
topishining birinchi bosqichida buning imkoniyati mavjud emas edi, 
chunki muomalaga chiqarilayotgan pullar Rossiya Markaziy banki 
tomonidan amalga oshirilib, ulami tartibga solish imkoniyati mavjud 
emas edi.
Yuqorida qayd etilgan holatlar nafaqat mamlakatimiz bank 
tizimida, balki barcha sobiq Ittifoq mamlakatlari bank tizimida ham 
qator ijtimoiy - iqtisodiy muammolar vujduga kela boshladi. Natijada 
ular 1992-yilning may - iyun oylaridan boshlab o‘z milliy valutalarini 
muomalaga kirita boshladi.
Quyidagi jadvalda milliy 
valutalami muomalaga kiritgan 
mamlakatlar va ulaming sanasi haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Buning natijasida, o‘z milliy valutasini joriy qilgan davlatlarda 
sobiq Ittifoqning 1961 - 1992-yillar namunasidagi rubllar qadrini 
yo‘qotgan «oddiy qog‘oz» sifatida mamlakatimizga kirib kela boshladi, 
bu jarayon mamlakatimiz iste’mol bozoridan tovar va mahsulotlar juda 
katta hajmda chetga oqib ketishi ro‘y berdi.
27 IHy манба, 38 - бет