A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

pul muomalasi deyiladi.
Pul yuz berayotgan iqtisodiy 
munosabatlarda qatnashar ekan, u doimiy harakatda boiadi, yangilanib 
turadi va muntazam takror aylanadi. Iqtisodiy jarayonlami amalga oshirishda 
pulning ma’lum davrdagi harakatlar yig‘indisi
pul aylanmasini
tashkil etadi.
Naqd pul muomalasi naqd pul orqali amalga oshiriladigan
iqtisodiy munosabatlar bo'lib,
bunda iqtisodiy subyektlar o‘rtasidagi 
o‘zaro tovarlar va qimmatli qog‘ozlar oldi - sotdisi, ko‘rsatilgan turli 
madaniy va maishiy xizmatlar, sug‘urta, kommunal tolovlari, naqd 
pulda kreditlar olish va qaytarish, lotereya biletlari harid qilish, korxona 
va tashkilotlar tomonidan ishchi va xizmatchilarga naqd pulda ish haqi 
tolash hamda boshqa majburiy tolovlar amalga oshiriladi.
Shuningdek, naqd pul muomalasi davlat budjetining naqd pulda 
shakllanadigan 
va 
taqsimlanadigan 
qismini 
ham 
o‘zida 
mujassamlashtiradi. Ushbu jarayon, bir tomondan aholi va yakka 
tadbirkorlaming budjet oldidagi soliq va boshqa majburiy tolovlami 
amalga oshirish jarayonlarini, ikkinchi tomondan esa, davlat budjeti 
tomonidan aholiga naqd pulda pensiya, nafaqa va boshqa ijtimoiy 
tolovlam i amalga oshirish jarayonlarida o ‘z aksini topadi.
Naqd pul aylanmasi esa naqd pullarning та lum davrdagi
harakatlar y ig 'indisidan iborat bo 'lib,
u naqd pul muomalasidagi naqd 
pullar harakatidan tashqari pul muomalasini tashkil qilish bilan bogiiq 
boigan harakatlar yiglndisini ham o‘z ichiga oladi. Naqd pullaming
79

---

aylanmasi va uning tarkibiy qismlarini quyidagi paragrafda batafsil 
ko‘rib chiqamiz.
4.2. Naqd pullar aylanmasi va uning
tarkibiy qismi
Naqd pullar aylanmasi yuqorida qayd etilganidek, iqtisodiy 
subyektlar o‘rtasida yuz beradigan pul muomalasi va uni tashkil qilish 
bilan bogliq naqd pullar harakatini o‘z ichiga oladi. Shimdan kelib 
chiqib, uni ikki qismga - pul muomalasini tashkil qilish va pul 
muomalasidagi harakatlarga bolish mumkin.
Bunda shuni yodda tutish kerakki, pul aylanmasining bu ikki qismi 
bir - biridan ajralgan holda alohida mustaqil pul aylanishi bolmasdan, 
balki o‘zaro bogliq boigan bir butun jarayondir. Aslida pul iqtisodiy 
munosabatlami amalga oshirish uchun zarur. Lekin, pul mazkur 
iqtisodiy munosabatlami amalga oshirar ekan, u, ayni paytda, mustaqil 
iqtisodiy kategoriya sifatida harakatda boiadi, o‘zining vazifasini 
tolaqonli va bekamu-ko‘st ado etish uchun qo‘shimcha harakatlar 
qilishga majbur boiadi. Bu yerda gap, pul muomalasini tashkil qilish 
bilan bogliq boigan pulning harakati ustida ketmoqda.
Pul muomalasini tashkil qilish jarayoni naqd pul (banknot va 
tangalar) lami ishlab chiqish, ulami muomalaga tayyorlash. saqlash va 
iqtisodiy subyektlarga yetkazib berish, muomaladan ortiqcha va 
yaroqsiz pullami olish kabi jarayonlami o‘z ichiga oladi. Ushbu jarayon 
naqd pullami pul ishlab chiqarish fabrikasidan Markaziy bank 
muassasalariga keltirish, ulardan tijorat banklariga yetkazib berish va 
nihoyat tijorat bank filiallari tomonidan mijozlami naqd pulga boigan 
talabini qondirishdan iborat.
Naqd pullar aylanmasining tarkibiy qismlarini quyidagi chizmada 
ifodalash mumkin.
Albatta, pul muomalasini tashkil qilish Markaziy bank tomonidan 
amalga oshiriladi, lekin naqd pullar oqimining asosiy qismi tijorat 
banklarining kassalari orqali harakat qiladi. Natijada, tijorat banklari 
ham naqd pul muomalasini boshqarishda bilvosita ishtirok etadilar.
Demak,