A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

15.2.4. Ta’minlanmagan qog‘ozpullar
(1931-1945yy.)
Birinchi jahon urushidan keyin amaldagi oltin standarti pul tizimi 
o‘zining xususiyatini yo‘qotib, davlatlar klassik oltin standartini saqlab 
qolish maqsadida turli choralarni qoiladi. Lekin yigirmanchi asming 
30-yillarida dunyo mamlakatlari iqtisodiyotida yuzaga kelgan moliyaviy 
tartibsizliklar oqibatida muomalada oltin standartini amal qilishi 
butunlay to‘xtadi. 
Mamlakatlar iqtisodiyotidagi 
inqiroz tobora 
chuqurlashib, ishsizlik darajasi ortib bormoqda edi. Xalqaro iqtisodiy 
munosabatlarda davlatlar o‘z manfaatlarini himoya qilish maqsadida 
turli valuta cheklovlarini o‘matish, milliy valutalami devalvatsiyalash, 
savdo va valuta ustidan nazoratni kuchaytirish orqali o‘zaro iqtisodiy va 
moliyaviy urush olib borishdi. Iqtisodiyotda to‘g£ri va egri suzib 
yuruvchi 
valuta kurslari 
yuzaga keldi72. 
Xalqaro 
savdo va 
investitsiyalami to‘xtab qolishi natijasida o‘zaro savdoni amalga 
oshirish uchun xukumatlar ishtirokida tuzilgan bitimga ko‘ra tovarlar 
barter qilindi. AQSH davlat kotibi Kordell Xoll ushbu holatga izoh 
berib, «Ikkinchi jahon urushining asosiy sababi 30 yillarda yuzaga 
kelgan moliyaviy va iqtisodiy kelishmovchiliklar» - deya ta’kidlagan 
edi.
11
“Clean floating” - плавающий курс, определяемый действием закона спроса н предложения на рынке. - Прим. пер
73 
Hull С. Memoirs New York, 1948. Vol. I. P.81. Шунингдек: Gardner R Sterling - Dollar Conspiracy. Oxford 
Clarendon Press, 1956. P. 141.
263

---

AQSHda oltin standartini amal qilishi Yevropaga nisbatan ikki 
yilga cho‘zildi. 1933 - 1934 yillarda AQSHning, «turg‘unlikni oldini 
oladi» - degan teskari siyosati tufayli oltin standarti amaliyotda 
to‘xtatildi. Amerika fuqarolariga mamlakatda (shu jumladan, xorijda) 
oltinni ishlatish, olib yurish man etildi va dollarli hisob-kitoblami oltin 
bilan so‘ndirish taqiqlandi. Lekin, 1934-yildan keyin ham AQSHda oltin 
standartining o‘ziga xos yangi shakli amal qildi. Unga asosan 
qadrsizlangan dollar 1/35 unsiya oltinga tenglashtirilib, oltin bilan chet 
el hukumatlari va banklar talablari qondirilgan. Dollaming oltinga oz 
bo‘lsada bog‘liqligi va Yevropadagi tartibsizliklar hisobiga AQSHga 
kirayotgan oltin hajmi yanada ortdi.
Milton Fridman va Chikago maktabi vakillarining qarashlarida 
iqtisodiy va siyosiy kamchiliklar mavjudligini 1930-yillardagi iqtisodiy 
tartibsizliklar ko‘rsatib berdi. Fridman va uning izdoshlari - erkin bozor 
sharoitida qanday taklif bilan chiqishdi? Ulaming qarashlari bo‘yicha 
dastlab oltin standartidan voz kechish va milliy valutani chiqarish 
vakolati davlat ixtiyorida boiishi lozim edi. Ya’ni, davlat tomonidan 
chiqarilgan ta’minlanmagan qog‘oz pullar, qonuniy to‘lov vositasini 
bajarishiga erishish nazariyasini ilgari surilgan. Shundan co‘ng dastlab 
davlat qog‘oz pullami muomalaga chiqarishi va boshqa valuta kurslariga 
nisbatan tebranishiga imkon berish kerak. Bunda inflatsiya darajasini 
belgilangan me’yorda boiishini davlat tomonidan nazorati ta’minlanishi 
lozim edi. Lekin 1930-yillardagi jahon iqtisodiyotidagi tartibsizliklami 
kelib chiqishi, aynan mamlakatlar pul tizimini izdan chiqishi bilan 
bog‘liq edi.
Shunday qilib, 30-yillaming ta’minlanmagan qog‘oz pullariga 
asoslangan pul tizimining ayanchli tajribasi va uni oqibatida yuzaga 
kelgan iqtisodiy tanglik shuni ko‘rsatdiki, ikkinchi jahon urushidan 
so‘ng xalqaro iqtisodiy munosabatlami, xalqaro ishchi kuchi 
migratsiyasi va kapital oqimini yo‘lga qo‘yish maqsadida AQSH o‘z 
oldiga jahon pul tizimini qayta tiklash vazifasini qo‘ydi.