Namangan davlat universiteti madaniyatshunoslik

3. Eksperiment.
Sotsiologiyada eksperiment usuli ham qo’llaniladi. Aslida eksperimentlar tabiiy fanlarda keng 
qo’llaniladi, lekin sotsiologiyada uni qo’llash doirasi cheklangan. Laboratoriya sharoitida 
faqatgina kichik 
guruhni joylashtirish mumkin
, lekin ular ham o’z ustilaridan tajriba 
o’tkazilayotganligidan xabardor bo’ladilar va o’zlarini odatdagidan farqliroq umuman 
eksperimentni sun'iy yaratilgan sharoitda bir yoki bir necha o’zgaruvchan miqdorning 
boshqalariga ta'sirini o’rganish deb ta'riflashimiz mumkin. 
Filipp Zimbardo o’tkazgan ajoyib tadqiqot bunga misol bo’la oladi. U o’ziga xos «qamoqxona» 
tashkil etib, unda maxbuslar va qo’rikchilar rolini talabalar o’ynagan. Uning maqsadi turli 
rollarni ijro etish talabalar xulq-atvorini qay darajada o’zgartirishini aniqlash edi,olingan natijalar 
tadqiqotchilarni hayratga solgan. «Qo’riqchilar» tez orada avtoritar muomila tarzini o’zlashtirib 
olib, mahbuslarga nisbatan haqiqiy dushmanlarga munosabatda bo’la boshladilar. Ularning 
sheriklarida esa aksincha, haqiqiy qamoqxona maxbuslarida kuzatiladigan apatiya va isyonkorlik 
belgilari paydo bo’la boshlagan. Bu xolat shunday keskin bo’lganki, eksperimentlarni boshidan 
to’xtatishga to’g’ri kelgan. Tadqiqotchi qamoqxonalarda xulq-atvorni u yerdagilarning shaxsiy 
xislatlarini emas, muhitning o’zi belgilaydi, degan xulosaga kelgan. 

---

92 
Bu tadqiqot natijasidan shunday xulosaga kelib chiqadiki, eksperiment tadqiqotning shunday 
metodini, uning jarayonida biz shunday sharoitni yaratamiz yoki bo’lmasa izlab topamizki, u 
yordamida o’zimizni qiziqtiradigan hodisalar aloqasi namoyon bo’ladi. 
Eksperiment o’tkazish uchun avvalo ob’ekt tanlanadi, so’ngra esa, eksperiment qilinadigan 
guruhlar tashkil qilinadi, ya'ni eksperimental holat vujudga keltiriladi. Eksperimentning asosiy 
maqsadi avvalo, - bu farazni isbotlash yoki inkor etishdir. Hozirda turli sohalarda olib 
borilayotgan sotsial eksperimentlarning asosi ham yuqoridagilarga uzviy bog’liqdir.