|
6.2. Fyuchers savdosining tarixi va vujudga kelish sabablari
Fyuchers savdosi real tovar bilan birja savdosidan kelib chiqqan. Dastlab birja xaridorga
darhol yoki yaqin kelajakda etkazib beriladigan naqd birja tovari bilan yirik ulgurji tovar bitimlari
tuziladigan. Bu jarayonga parallel ravishda tovarlar yoki ularning birjaga qo'yiladigan namunalari
bilan savdo qilish, ularni belgilangan muddatdan keyin (odatda oylarda o'lchanadi) etkazib berish
ham rivojlandi. Oxirgi holatda tovar ishlab chiqarilgan yoki endi ishlab chiqariladigan bo'ladi.
darhool etkazib beriladigan tovarlar savdosidan farqli ravishda, belgilangan muddatdan keyin
etkazib beriladigan tovar savdosi kelishib olayotgan tomonlar bo'lajak tovar sifati, etkazib
beriladigan partiyalar hajmi va h.k. masalasini hal etganlar.
Kelajakda yetkazib berish muddati bilan tuzilgan bitimlarning tovar darhol etkazib
beriladigan shartnomalardan farqi ularni ijro etishning kafolatlanishi va standartlashtirilishini talab
qiladi. Boshqacha qilib aytganda, yirik sanoatning rivojlanishi bilan va bundan kelib chiqadigan
talablar tufayli bir tomondan, tovar bitimlarini standartlashtirish, boshqa tomondan esa – ularning
ijro etilishini kafolatlash zaruratini vujudga keltirdi. Agar bitimlarni standartlashtirish ularni
tuzishni engillashtirsa, demak, savdo aylanmasining ortishiga olib kelsa, kafolatlash bu vazifani
o'z zimmasiga oladigan bironta tashkilotni talab qiladi. Bu vazifani muvaffaqiyatli bajaradigan
birjalar tuziladigan bitimlar shartlarini standartlashtirini talab qiladi va ularning ijro etilishi
kafolati hisoblanadi.
Bitimlarning ijro etilishini kafolatlash tizimi ikki xil yo'nalishda rivojlangan. Bir
tomondan, birjalar birja tovarlarining sug'urta, kafolat zaxiralarini yaratgan, boshqa tomondan esa,
ilgari tuzilgan birja bitimlarini qayta sotish mexanizmi keng rivojlandi, bu sotuvchiga yoki
xaridorga birja shartnomasini bajarishdan voz kechish o'rniga o'z shartnoma majburiyatini sotishi
yoki yangisini sotib olishi mumkin. Keyingi holat evolyutsiya yo'li bilan tovarni muddatida etkazib
berishli standart birja shartnomalarini ishlab chiqish va ularning mustaqil birja savdosi ob'ektlari
sifatida muomalada bo'lishiga olib keldi.
Fyuchers savdosini rivojlantirishning asosiy sababi va zarurati shundan iboratki, bu
bevosita birja tovari bilan savdodagi cheklovlarning olib tashlanishini ta'minlaydi. Tovarning o'zi
moddiy ne'mat sifatida birja savdosining rivojlanishi uchun cheklovlarga ega. Ulardan fyuchers
shartnomalarini tashkil qilish yo'li bilan xalos bo'lish mumkin. Birjada tovarlar oldi-sotdisi o'z
o'rnini fyuchers shartnomalar birja aylanmasiga bo'shatib beradi, ularning real tovar bozori bilan
aloqasi asosan bilvosita xarakterga ega bo'ladi, chunki shartnomalar umumiy sonining atigi bir
necha foizigina tovarni real etkazib berish bilan tugaydi. Bilvosita aloqa esa shundan iboratki,
shartnoma egalari ularning tijorat yoki boshqa faoliyatiga bozor kon'yunkturasining o'zgarishi
ta'siri ostida ularni doimo sotadi yoki sotib oladi.
Fyuchers savdosi XIX asrning ikkinchi yarmida paydo bo'lgan. Uning vujudga kelishi va
rivojlanishi shu bilan bog'liqki, u kapital muomalasiga noqulay anrx tebranishi rsikini
pasaytirishga, kon'yunktura noqulay bo'lgan holatda talab qilinadigan zaxira kapitali hajmini
kamaytirishga, avans qilingan kapitalning pul shaklida qaytarilishini tezlatishga, kredit savdosini
arzonlashtirishga, muomala xarajatlarini pasaytirishga imkon beradi. Fyuchers birjasidagi savdoni
real tovar birjasidagi savdodan quyidagilar ajratib turadi: bitimlarning asosan soxta xarakteri
(bitimlarning bir necha foizigina tovarni etkazib berish bilan yakunlanadi, qolganlari esa narxdagi
farq bilan to'lanadi); real tovar bozori bilan uni xedjlash orqali bilvosita aloqa, narx va etkazib
berish muddatidan tashqari shartnomaning barcha shartlarini to'liq xillashtirish; bitimlarning
shaxsi ko'rsatilmaganligi, ularning alohida sotuvchi va xaridor o'tasida emas, ular bilan hisob-kitob
palatasi o'tasida ro'yxatga olinishi. Fyuchers birjasidagi bitimlar tovarga ham, valyutaga ham,
aktsiyalar indeksiga ham, foiz stavkalari va hokazolarga ham tuziladi. Fyuchers birjasidagi
operatsiyalar soni, qoidaga ko'ra, real tovarlar bilan savdodan bir necha marta katta bo'ladi.
Fyuchers birjalarda ular bilan shartnomalar tuziladigan asosiy tovarlar don, moy
olinadigan urug'lar, neft va neft mahsulotlari, qimmatbaho va rangli metall, paxta, shakar, kofe,
kakao, tirik qoramol hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
