1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

Xulosalar
Tovar birjasi bozor iqtisodiyotining klassik instituti bo'lib, tashkiliy rasmiylashtirilgan, 
rasmiy narx kotirovkasi namunoalari va standartlar bo'yicha bitimlar tuzish vaqti va doimiy joyiga 
ega bo'lgan muntazam faoliyat ko'rsatuvchi tovarlar ulgurji bozori hisoblanadi.
Tovar-xomashyo birjasi - vositachilik faoliyatini tashkil qilish va oldi-sotdi bitimlarini 
amalga oshirish, ayirboshlash operatsiyalarida xizmatlar ko'rsatish, birja savdolarini muntazam 
o'tkazish vositasida tijorat maslahatlari berish, birja byulletenlari chiqarish, bozor haqida axborot 
to'plash, qayta ishlash va tahlil qilish va boshqa chora-tadbirlar bilan shug'ullanuvchi doimiy 
faoliyat ko'rsatadigan tovarlar ulgurji bozori.
Birja atamasi ostida birja jarayonining o'zim ham, birja bitimlarining amalga oshirilishi, 
ularning natijalari hisobga olinishi, sug'urta operatsiyalari, belgilangan qoidalarga rioya etilishi va 
hokazolarni ta'minlovchi mos keluvchi infratuzilma ham tushuniladi.
Tovar birjasini yaratish bosqichlari:
Birinchi bosqichda bu ishning tashabbuskorlari ular birja rivojlanishining ddastlabki 
bosqichida va kelajakda bozor tomon harakatlanishda nimani olishi mumkinlini va istayotganini 
aniq belgilab olishi zarur.
Ikkinchi bosqichda birja sotishga ixtisoslashadigan tovarlarni oldindan tanlab olish kerak.
Uchinchi bosqichda tovar birjasi yaratishning tashabbuskorlari uning potentsial 
ta'sischilarini tanlaydilar.
To'rtinchi bosqichda asosiy e'tiborni tovar birjasini uning bo'lajak ta'sischilariga reklama 
qilishga qaratish lozim. 
Birja tovarlari, qoidaga ko'ra bu - xomashyo, mahsulot ishlab chiqarishning texnologik 
jarayoni boshlanishiga aloqador. Shu sababli ular ko'p jihatdan ulardan olinadigan tovarlar narxini 
belgilab beradi. Klassik birja tovari hajmi va sifati bo'yicha bir xillashtirilgan, qat'iy belgilangan, 
oson muayyanlashtiriladigan, barqaror xususiyatlarga ega bo'lgan ommaviy mahsulotdir.
Birjada muomalada bo'ladigan barcha tovarlarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish 
mumkin:
Birinchi guruhni qishloq xo'jalik mahsulotlari tashkil qiladi, bu erda moy olinadigan 
ekinlarning ulushi katta. Xuddi shu guruhga don ekinlari, chorva mahsulotlari, shakar, kofe, kakao, 
yog'och materiallar kiradi.
Ikkinchi guruhga sanoat xomashyosi va uni qayta ishlash mahsulotlari kiradi. Bu erga 
energiya vositalari, qimmatbaho va rangli metall kiradi.
Birja tovari sifat bo'yicha ham, son bo'yicha ham standartlashtiriladi. Sotilishi lozim 
bo'lgan minimal miqdor birja birligi deb ataladi.

---

Birja yetkazib berish vaq joyini bir xillashtiradi (variantlar sonini cheklaydi). Vaqtni bir 
xillashtirish tovar faqat pozitsiya deb nomlangan, belgilangan vaqt oralig'ida etkazib beriladi.
Birja operatsiyalari sotuvchi va xaridorlarning o'zim emas, balki birja vositachilari - 
brokerlar va dilerlar tomonidan amalga oshiriladi. Brokerlar asosan bitimlarni mijozlar nomidan 
va ularning hisobiga amalga oshirib, buning uchun komission to'lovlar oladi. Dilerlar bitimlarni 
mijozlarning topshirig'i bo'yicha, biroq o'zining nomidan va o'zining hisbiga amalga oshiradi. 
Dilerlar tovarni mulk qilib sotib oladi va uni sotib olgan narxdan qimmatroq sotishdan manfaatdor 
bo'ladi. Vositachi (broker, diler) mijozdan sotish yoki sotib olishga topshiriq (buyruq) oladi, u 
uchta ko'rsatkichni qamrab oladi: tovar soni (namunaviy shartnomalar soni), etkazib berish 
muddati, narx.
Birjaning o'zi notijorat tashkiloti, biroq uning a'zolari tijorat bilan shug'ullanishi mumkin. 
Qoidaga ko'ra, birja - aktsiyadorik jamiyati bo'lib, aktsiyadorlar yig'ilishi oldida javob beradigan 
birja kengashi (direktorlar kengashi) tomonidan boshqariladi. Birja a'zolarining ikki xil tofasi 
ajratib ko'rsatiladi: to'liq va noto'liq a'zolar. To'liq a'zolar birjaning barcha sektsiyalarida birja 
savdolarida hech qanday cheklovsiz ishtirok etish huquqiga ega. Birja a'zosi operatsion zalda 
vositachilar ishtirokisiz bitimlarni mustaqil tuzish huquqini beradigan o'ringa ega bo'ladi. Birja 
a'zosi belgilangan qoidalarga muvofiq o'z joyini ijaraga berish huquqiga ega. Birjaning operatsion 
zali axborot va hisob vositalari, maxsus aloqa bilan jihozlanadi. Bitimlar tuziladigan joy birja 
xalqasi (pol), shuningdek, ring, yama (pit) deb ham ataladi, chunki u zal sathidan 1-1,5 sm pastda 
joylashadi. Birja a'zosining joyi bu – telefon, teleks va telefaks aloqasi ibalan jihozlangan, 
birjaning elektron-axborot tablosiga chiqadigan kompyuterli stolcha, kabina, taqa (rasta turi). Har 
bir o'rin o'z raqamiga ega.
Shartnomalarni rasmiylashtirish kunning oxirida yokik eyingi kunning tongidan 
kechikmasdan amalga oshiriladi. Birja operatorlari bitim yakunlangandan keyin og'zaki shaklda 
30 daqiqa ichida bu haqida hisob-kitob palatasini ogohlantirishi zarur. Broker mijozga bitim 
tuzilganligi haqida axborotni berishi zarur.
Ayrim birja qo'mitalari (palatalar) birja faoliyati haqidagi axborotni shakllantirishga 
bevosita aloqasi bor. Xususan, hisob-kitob palatasi (ayrim birjalarda kliring palatasi) jumladan, 
muddtli bitimlarni ro'yxatga oladi, mijozlar va birja turli to'lov va hisob-kitoblarni amalga oshiradi. 
Nazorat qo'mitasi birjado ishbirmonlik faolligini kuzatib boradi.
Tovar birjasida bitimlar predmeti tovar va uni etkazib berish bo'yicha shartnomalar 
hisoblanadi.
Birjaning quyidagi asosiy funktsiyalari ajratib ko'rsatiladi:
1. Birja mexanizmi yordamida xomashyo bozorini tashkil qilish
2. Birja narxlarini aniqlash va tartibga solish
3. Tovar standartlarini ishlab chiqish, navlarni belgilash
4. Tovar o'tkazish funktsiyasi
5.Tovar xomashyolariga cheklangan talab narxlarini barqarorlashtirish 6. Pul muomalasini 
barqarorlashtirish va kreditni engillatish
7. Arbitraj faoliyati
8. Jahon bozorini shakllantirish va uning faoliyat ko'rsatishi
9.Birja savdosi qatnashchilarini ular uchun noqulay narx o'zgarishlaridan sug'urtalash 
(xedjlash)
10. Ochiq birja savdolari o'tkazish uchun birja yig'ilishlarini tashkil etish
11. Birja shartnomalarini ishlab chiqish
12. Bitimlar bajarilishini kafolatlash kliring va hisob-kitob birja tizimlari vositasida 
erishiladi
13. Birjaning axborot faoliyati. 
Muddatlilik belgisiga ko'ra kassa bitimlari va muddatli bitimlar ajratib ko'rsatiladi. 
Quyidagilar mavjud:
Bitim darhol yakunlanadigan, ya'nitovar etkazib beriladigan va xaridor bilan sotuvchi 
o'rtasida hisob-kitob qilinadigan kesh (cash) kassa bitimlari;

---

bitim tez yakunlanadigan, ya'ni xaridor bilan sotuvchi o'tasida hisob-kitoblar ikki-uch kun 
ichida amalga oshiriladigan spot (spot) kassa bitimlari.
Tovar birjasida quyidagi asosiy bitim turlarini ko'rsatish mumkin:
1. Real tovarli bitimlar;
2. Forvard bitimlar;
3. Fyuchers bitimlar;
4. Optsionlar oldi-sotdi bitimlari; 
5. Xedjlash;
6. Spreding.