"iqtisodiyot va turizm" fakulteti "iqtisodiyot va menejment"kafedrasi

2.
 
Mamlakatimizda 
soliqlarni 
undirish 
mexanizmining 
amaldagi holati tahlili
Respublikamizda asosan soliqlar budjet tizimi daromadlarini 
shakllantiradi. Davlat budjeti tizimi mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy, 
siyosiy va ma‟naviy hayotini moliyaviy mablag„ bilan ta‟minlaydi va bu 
O„zbekiston Respublikasining budjet tizimida umumrespublika budjeti 
yetakchi bo„g„inidir. U umumdavlat resurslarining bir qismi bevosita 
davlat hokimiyatining ijro etuvchi va farmoyish beruvchi oliy organi - 
O„zbekiston Respublikasi hukumatida markazlashuvini ta‟minlaydi. 
Markazlashgan resurslar umumdavlat ahamiyatiga molik bo„lgan, 
umuman olganda jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan tadbirlarni (xalq 
xo„jaligi ahamiyatidagi qurilishlarni, eng muhim ijtimoiy tadbirlarni, 
mudofaa, boshqaruv, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalari, davlatning 
moddiy va moliyaviy zaxiralarini) mablag„ bilan ta‟minlashga ishlatiladi. 
Umumrespublika budjeti orqali milliy daromadni Qoraqalpog„iston 
Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahriga taqsimlash va qayta 
taqsimlash jarayoni izga solib turiladi. Davlat umumrespublika budjetidan 
davlat budjetining bu bo„g„ini ijrosi yuzasidan respublikadagi hamma 
ishlarni muvofiqlashtirish uchun foydalanadi.
Qoraqalpog„iston Respublikasining budjeti pul mablag„larini 
respublikaning tegishli davlat hokimiyati va boshqaruv organlari amalga 
oshiradigan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tadbirlarini moliyalashtirish 
uchun markazlashtiradi.

---

Soliq kodeksining 23-moddasiga ko‟ra O‟zbekiston Respublikasi 
hududida soliqlar va boshqa majburiy to‟lovlar amal qiladi. Soliqlar joriy 
qilishga faqat O‟zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi haqli 
Umumdavlat soliqlari va boshqa majburiy to‟lovlar tarkibiga quyidagilar 
kiradi: 
1) yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‟i;
2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‟i;
3) qo‟shilgan qiymat solig‟i;
4) aksiz solig‟i;
5) yer qa‟ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‟lovlar;
6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.
Umumdavlat soliqlari har yili O‟zbekiston Republikasi Prezidentining 
qarorida belgilangan normativlar bo‟yicha tegishli mahalliy budjetlar 
o‟rtasida taqsimlanadi.
7) ijtimoiy jamg‟armalarga majburiy to‟lovlar:
yagona ijtimoiy to‟lov;
Yuridik shaxslarning mehnatga haq to‟lash fondidan yagona ijtimoiy 
to‟lov belgilangan tartibga muvofiq davlat maqsadli jamg‟armalari 
(budjetdan tashqari Pensiya jamg‟armasi, Bandlikka ko‟maklashish davlat 
jamg‟armasi) hamda O‟zbekiston Kasaba uyushmalari federatsiyasi 
Kengashi o‟rtasida taqsimlanadi.
fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya jamg‟armasiga sug‟urta 
badallari;
budjetdan tashqari Pensiya jamg‟armasiga majburiy ajratmalar.

---

8) Respublika yo‟l jamg‟armasiga majburiy to‟lovlar:
Respublika yo‟l jamg‟armasiga majburiy ajratmalar;
Respublika yo‟l jamg‟armasiga yig‟imlar.
9) budjetdan tashqari Umumta‟lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, 
akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, 
mukammal ta‟mirlash va jihozlash jamg‟armasiga majburiy ajratmalar;
10) davlat boji. Davlat boji yuridik ahamiyatga molik harakatlarni 
amalga oshirganlik va bunday harakatlar uchun vakolatli muassasalar, 
shuningdek
mansabdor shaxslar tomonidan hujjatlar berganlik uchun olinadigan 
majburiy to‟lovdir. Bunday vakolatli muassasalarga misol qilib sud va 
natorial idoralari, O‟zbekiston Respublikasi diplomatik vakolatxonasi va 
uning konsullik muassasalarini keltirish mumkin. Davlat bojining 
stavkalari O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 
belgilanadi;
11) bojxona to‟lovlari. Bojxona organlari bojxona ishini amalga 
oshirishda belgilangan tartibda bojxona to‟lovlarini undiradi. Bojxona 
to‟lovlarining quyidagi turlari mavjud:
bojxona boji;
import qilinayotgan tovarlar uchun undiriladigan qo‟shilgan qiymat 
solig‟i;
import qilinayotgan tovarlar uchun undiriladigan aksiz solig‟i;
bojxona yig‟imlari.

---

Soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to‟lanadigan umumdavlat 
soliqlari:
12) yagona soliq to‟lovi;
13) tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‟yicha qat‟iy belgilangan 
soliq.

---

Mahalliy budjetlar O„zbekiston Respublikasi budjet tizimining muhim 
tarkibiy qismini tashkil etadi. Ular davlat hokimiyatining har bir mahalliy 
organi o„z faoliyatini amalga oshirishi uchun uning ixtiyorida aniq 
moliyaviy baza yaratadi. Mahalliy byudjetlar tizimi mahalliy talab-
ehtiyojlarni to„laroq hisobga olish hamda davlat tomonidan markazlashgan 
tartibda amalga oshiriladigan tadbirlar bilan to„g„ri olib borish imkonini 
beradi, mahalliy hokimiyat organlari mahalliy byudjet daromadlarining 
ko„payishi va resurslarning tejamkorlik bilan sarflanishi to„g„risida tinmay 
g„amxo„rlik qiladi, chunki joylarda iqtisodiyot va madaniyatning yuksalish 
sur‟atlari to„g„ridan-to„g„ri mahalliy xo„jalik zahiralarini safarbar qilish, 
mablag„larni tejab ishlatish borasidagi ishlarni tashkil etish bilan bog„liq 
bo„ladi, bu esa o„z navbatida umuman O„zbekiston Respublikasi davlat 
byudjetining muvaffaqiyatli bajarilishiga yordam beradi. Mahalliy 
byudjetlardan uy-joy-kommunal xo„jaligi va obodonlashtirish, maorif va 
sog„liqni saqlash muassasalari (maktablar, kasalxonalar, maktabgacha 
tarbiya muassasalari va boshqalar), ijtimoiy ta‟minot sohasidagi tadbirlar 
mablag„ bilan ta‟minlanadi.
Qoraqalpog„iston Respublikasida mahalliy soliqlar va yig„imlar soliq 
Kodeksi, O„zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlari, 
shuningdek Qoraqalpog„iston Respublikasining qonun hujjatlari bilan ham 
tartibga solinadi.
Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‟lovlarga quyidagilar kiradi:
1) mol-mulk solig‟i;
2) yer solig‟i;
3) obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‟i;
4) transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‟isi va gaz ishlatganlik 
uchun olinadigan soliq;

---

5) ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi 
xizmatlarni ko‟rsatish huquqi uchun yig‟im;
6) yagona yer solig‟i (soliq solishning soddalashtirilgan tartibidagi 
soliq)
Yuqorida ko‟rib o‟tganimizdek, Respublikamizda mahalliy davlat 
hokimiyati idoralarining asosiy daromad manbai hisoblangan mahalliy 
soliqlar va yig‟imlar bilan bog‟liq muammolar markazida ularning 
mahalliy budjetlar xarajatlarini to‟liq miqdorda moliyalashtira 
olmasligidadir. Shuning uchun ham umumdavlat soliqlaridan mahalliy 
budjetlarga ajratmalar, ya‟ni tartibga solinadigan soliqlardan to‟liq yoki 
qisman ajratmalar belgilash tizimi amal qiladi va ulardan kelib chiqib 
mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu boradagi vakolatlari yana bir 

---

qadar oshirilgan bo‟lsada, bugungi kunda mahalliy davlat hokimiyati 
idoralarining soliqlar va yig‟imlar bo‟yicha vakolatlari qonunchilik nuqtai-
nazaridan bir qadar cheklangan, amalda esa o‟z hududlarida undiriladigan 
barcha soliqlar va yig‟imlarni nazorat qilish tizimi amal qiladi. Shu o‟rinda 
ta‟kidlash lozimki, respublikamiz soliq tizimini takomillashtirishda turli 
hokimiyat organlarining soliqlar va yig‟imlar bo‟yicha vakolatlarini 
yanada aniqlashtirish va bunda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu 
boradagi vakolatlarini oshirish muhim yo‟nalish qilib belgilanishi lozim.
Jahon tajribasi shuni ko‟rsatadiki, mahalliy budjetlarga soliqlardan 
ajratmalar yagona normativ asosida amalga oshirilsa va bu normativlar 
uzoq muddat o‟zgarmas saqlansa, salbiy holatni kamaytirishi mumkin. 
Faqat shu holdagina, mahalliy budjetga ma‟lum davrda qonuniy tartibda 
yig‟ilgan soliqlarning bir qismi barqaror tushib turishiga imkon yaratiladi. 
Mahalliy hokimiyat ana shu o‟ziga tegishli tushumni ta‟minlash uchun 
barcha imkoniyatini ishga soladi.
Xulosa qilib aytsak, tartibga soluvchi soliqlarni taqsimlashni isloh 
qilishning muhim chorasi, respublikamiz bo‟yicha ma‟lum davrda barqaror 
normativlarning joriy etilishi hisoblanadi. Tartibga soluvchi soliqlar 
bo‟yicha belgilangan rejadan ortiq tushumlardan esa mahalliy budjetlar 
ixtiyorida qoldiriladigan tushumlari 50% qilib belgilash maqsadga 
muvofiqdir.
Ma‟lum muddat belgilangan barqaror normativlar budjet aniqligini, 
istiqbol rejalarini yaxshilanishini, budjet boqimandalarini kamayishini 
hamda budjet parametrlarini ishlab chiqishda kelishuvchanlik amaliyotini 
qisqartirishni ta‟minlaydi. Rejadan ortiq tushumlarni yagona normativ 
asosida 
taqsimlash, 
rejadan 
ortiqcha 
tushumlar 
yig‟ilishada 

---

manfaatdorlikni oshiradi, respublika va mahalliy budjetlar daromad 
bazasini mustahkamlab dotatsiya hajmini kamaytiradi.
Ta‟kidlab o„tish lozimki, umumdavlat soliq tushumlari har yili 
qonuniy tartibda belgilanadigan normativlar bo„yicha tegishli budjetlar 
o„rtasida taqsimlanadi.