Қарши давлат университети ҳузуридаги илмий даражалар берувчи phD

Мактуб ва йўл хронотопи.
Тарихий тетралогиянинг ўттизга яқин 
жойида мактуб жанрига мурожаат қилганлигини сезиш қийин эмас. Чунки 
ёзувчи аксар воқеликни мактуб бағрида ёрқин суратларда тасвирлай олган. 
Мактублар турли хил мазмунда битилган бўлиб: 
соғинч мактуби, 
маслаҳат мактуби, салтанат ишлари хусусида мактуб, стратегик 
ҳамкорлик тўғрисида мактуб, сулҳ мактуби
шулар жумласидандир. Йўл 
ва мактуб хронотопи ҳақида шуни айтиш жоизки, замон категориялари 
сюжет ва композицияни бир-бирига моҳирлик билан пайвандлашда муҳим 
роль ўйнайди. Демак, асарнинг биринчи китобида Амир Ҳусайн мирзо, яъни 
котибни чақиртириб Темурбекка бир мактуб ёзишни буюради:
“Оллоҳнинг иродаси шундоғ экан, омад-у иқбол қуши мени тарк айлади 
ва жаноблари қошиға парвоз этди. Бас, энди мол-дунё, мулк-у мамлакат. 
116
Муҳаммад Али. Улуғ салтанат. Тетралогия. Тўртинчи китоб. Т.: Шарқ, 2013. –Б.154-155

---

115 
Салтанат-у саодат иддаоларидан батамо илик уздум... Машаққат-у 
балолларга юзма-юз бўлган умримни Оллоҳ йўлига бахшида этмак 
ниятидадурман. Жанобингизга изн-у ижозат раво кўрилса, Макаи 
мукаррама зиёрати сори йўл тутсам...”
117

Мазкур мактубга жавобан Амир Темур хатни ўқибоқ Амир Ҳусайннинг 
разил нияти борлигини кеч тушунади. Бу ҳақда “Тузуклари”да ҳам 
муфассал баён қилган. Аҳдга қарши иш кўриш Амир Ҳусайн сингари 
ҳасадгўй кимсаларнинггина қўлидан келади. Амир Темур Аллоҳни ўртага 
қўйиб қасам ичган кимсани “авф” қилиб, сира ҳам ёмонликни кутмаган 
бўлади. Мазкур мактуб нажотга келган муслимдек Амир Ҳусайн табиатида 
қасоскорлик борлигини атрофдагилар ҳам кейинчалик билиб қолишади. 
Бироқ ёзувчи ушбу қаҳрамонни асарнинг барча ўринларида А.Қодирийнинг 
“Ўтган кунлар”идаги Ҳомид сингари тасвирлайди. Разиллик ва ҳасадгўйлик, 
ўз манфаати йўлида ҳеч қандай пасткашликдан қайтмаган Амир Ҳусайн 
табиатидаги қўрқув уни жаҳолат сари етаклайди.
Ёзувчи воқеликни, яъни сюжет чизиқларини бир-бирига пайвандлашда 
замон чегарасини аниқ белгилашга ҳаракат қилган. Унда туш, мактуб, 
хотира хронотоплари уюшган пайтда Соҳибқиронга ишора, даъват, сезги 
майлларини аниқлашда муҳим аҳамият касб этади. Асарда мактуб ҳам 
алоҳида хронотоп вазифасини ўтайди. Ҳар бир воқелик мактублар ёрдамида 
ҳам ўқувчи кўз ўнгида тушунарли бўлиб, характерларни очиб борилишида 
асос бўлади. Бир қарашда Амир Темур шахсиятидаги ортиқча безакларни 
ёзувчи “