O zbekiston respublikasi sogliqni saqlash vazirligi toshkent pediatriya tibbiyot instituti

Ko'zning retseptor apparati. 
K o'zning rctscptor apparati ko'z t o r
pardasining ko'ruvchi qism idan tuzilgan. (t. Interna sensoria bulbi retina) 
K o'z to'r pardasi tashqi pigm ent (pars pigm enfosas) va ichki sczuvchi nerv 
qism laridan (pars nervoso) iborat. K o'z to'r pardasi invcrtirlangan, ya'ni 
fotorctscptorlar tolalar n u r yo'nalishi b o ’ylab joylashgan bo'ladi.
T o'r parda uch xil radial joylashgan neyronlar, ular o'siqlarining sinapslari 
va uch xil ncyrogliotsit hujayralaridan iborat. (143-rasm ).
N eyronlam ing tiplari quyidagicha:
1. Tashqi nur qabul qiluvchi fotoretscplor neyronlar
2. O 'rta assotsiativ, bipolyar ncyronlar
3. Ichki ganglionar neyronlar.
Bu hujayralar to'r qavat ustida joylashgan pigm ent hujayralari bilan birga 
to'r pardaning 10 ta qavatini hosil qiladi.
143-rasm. K o'zning orqa devori-gem -eoz. 
A -preparat um um iy ko'rinishi
I-tom irli parda
II-sklera
III-to'r parda
240

---

B -to'r parda va uning qavatlari. 
N
V-to'r parda b o y lam a kcsim ida
I.-pigm ent qavat
II.-fotoretseplor qavat
IH.-tashqi chcgaralovchi qavat
IV.-tashqi yadro qavat
V .-tashqi to'r qavat
V I.-ichki yadroli qavat
V II.-ichki to'r qavat
V III.-ganglionar qavat
IX.- ncrv tolalar qavati
X .-ichki chcgaralovchi qavat
1-pigmcntotsitlar. 2-3-tayoqchasim on va kolbachasim on osim talar. a) 
tayoqeha o'siq, b) kolbasim on o'siq, v) o'siqchali. 4- G orizontal ncyron. 5- 
bipolyar neyron. 6-Radial ncyron. 7-am akrin ncyron. 8-gorizontal neyron. 9- 
bazal plastinka. 10. Ichki chcgaralovchi qavat.
To'r pardani qavatlari orqali o'rganish ancha qulayroq hisoblanadi.
Piem cntli 
cpitcliy 
qavati. 
T o'r 
parda 
tashqi 
yuzasini 
qoplaydi, 
fotorctseptor ncyronlar o'siqchalarini qopiab turadi, nurning tarqalishiga yo'l 
qo'ym aydi, tayoqeha va kolbachalarni him oya qiladi va oziqlantiradi.
E>
144-rasm. 
Tayoqchasim on (A ) va kolbachasim on (B ) hujayralarning 
ultram ikroskopik tuzilishi. (Y u.I.A fanaseycv) I. Tashqi segm ent
II. Birlashtiruvchi bo'lim III. Ichki segm ent IV. Perikarion V. A kson 
1-Disklar va yarim disklar. 2-Plazm olcm m a. 3-BazaI tanacha. 4-Lipid tanacha.
5-M itoxondriya. 6-Endoplazm atik to'r. 7-yadro. 8-Sinaps.
241

---

Tavoqchasim on va kolbachasim on huiayralar qavati. Kolbachasimon 
hujayralar uch xil bo'lib, uch xil rangni ajratadi - yashil, qizil, ko'k. Ular 
kom binatsiyasidan boshqa ranglar kclib chiqadi. D altonizm kasalligida yashil 
rang sczilmaydi.
K olbachasim on va tayoqchasim on hujayralar o'rtasidagi asosiy farqlar 
quyidagi jadvalda kcltirilgan va 144-rasmda k o ’rsatilgan
J a ilv a l
Bclgilari
Tayoqchasim on
hujayralar
K olbasim on hujayralar
H ujayralar soni
146-134 min
6-7 min
To’r parda 
m arkazida
Ism "d a 138 ming
Kam
Shakli
Tayoqchasim on
K olbasim on
Tashqi segm ent
Silindr shaklida, nurni 
kuchli sindiradi
K onus shaklida
K o’rish qirm izi
R odopsin -
yorug’likni k o ’radi
Yo’dopsin ranglarni 
ko’radi
Disklari
T o’liq alohida yotadi
Yarim disklar shaklida, 
segm ent m cm branasi 
bilan birlashgan
Ichki segm ant
M itoxondriyalar
kam roq
M itoxondriyalar kQ’p va 
to ’p bo ’lib joylashgan, 
o ’rtada ellipsoid 
m oddasi bor
M arkaziy
o'sim ta
U zun
Kalta
H ujayra
yadrosi
C ho’zinchoq,
ovalsim on
K ichik, dum aloq yoki 
ovalsim on
Uchinchi naval - tashqi chcgaralovchi qavat bo'lib, buni neyrogliotsit 
M yuller hujayrasining o'sim talari hosil qiladi.
To'rtinchi qavat - tashqi yadroli qavat bo'lib bu qavat fotoretscptor 
hujayralar tanalaridan tuzilgan. Bu ncyronlarning dcndritlari - (tayoqcha va 
kolbachalar) m axsus rctscptor apparatining o'siqlari, m arkaziy o'sim talari, 
ichki yadroli qavat ncyronlarining dcndritlari bilan sinapslarni hosil qilib 
qolm ay fotoretscptor ncyronlar uchta qavatni tayoqcha, kolbachalar, yadroli 
tashqi to'r qavatni hosil qiladilar.
B eshinchi qavat - tashqi to'r qavat - fotoretseptor va assotsiativ ncyron 
o'sim talari sinapslaridan iborat.
O ltinchi oavat - ichki yadroli qavatda turli xil ncyron yotadi:
1. 
A sosiy ncyronlar bipolyar neyronlar bo'lib, ularning tanasidan ikki 
o'sim ta chiqadi, dcndritlari tayoqcha, kolbachasim on hujayralar aksoni bilan, 
neyritlari ganglionar ncyronlar dendritlari bilan sinaps hosil qiladi.
242

---

2 A m akrin ncyronlar b.polyar va ganglionlar ncyronlarn, birlashtiradi va
I n qaval bipolyar «
hrqayralar
aksonlari va ganglionar ncyronlar
«bkkiz.inchi aaval - ganglionar hujayralar qavali ganglionar ney
'b0rl
-m , 7inch, oavat - nerv tolalari qavati ganglionar ncyronlarining 
M yullcr hujayralari tolalanning pastki oyoqchalandan hosil bo lad.
г 
a
1 
« -?•'**:"'
: 
"Щ,з
I ■
..... 
? ;? д
* 
/
145-rasm. K o'z to r pardasi.
A-sariq dog'. B-ko'r dog' (ko'z ncrvim chiqish joyi).
I. Sklcra
II. Tom irli parda
Mgmcnuavot. 
2-fo.orc.scp.or qaval. 3 -ta s h „ yadro qavat. 4-Uahqi 
yordam beradi, rcparatsiyada ishtirok ctadi.
243

---

K o'zning lo'r pardasida «Sariq dog'» va «K o'r dog'» bo'ladi. Sariq dog' 
m arkazi to'r pardaning eng yupqalashgan qism i (Fovcola sentralis) bo'lib, bu 
yerda ko’z chuqurligi hosil bo'ladi. Sariq dog' zonasida bipolyar va ganglionar 
hujayralar chelga surilgan, folorclscptorlar csa ko'p bo'ladi va nur lo'lqinlari 
to'g'ridan lo'g'ri fotorctscptorlarga tushadi. Sariq dog' ko'zning eng yaxshi 
ko'radigan joyi hisoblanadi (145-rasm ).
K o'r dog' ko'rish ncrvining chiqish joyiga lo'g'ri keladi, nur sczuvchi 
hujayralar bu yerda bo'lmaydi.
K o'zning qon bilan ta'm inlanishi. K o'z arlcriyasi ko'rish ncrvi chiqadigan 
joyda ikki guruhga bo'linadi. Birinchi guruh lo'r parda qon lom ir tizim ini hosil 
qiladi. Ikkinchi guruhga lom irlik qavat, sklcrani oziqlanliruvchi siliar tom irlar 
kiradi.