Ушбу фан бўйича ўкдладиган маърузаларда энергетик ман-баларнинг ўзяапггириш муаммолари, электр энергиясини ишлаб чиšариш жараёнлари самарадорлигини ошнриш истиšболлари

 
агрегатини ишлашини стендда ўрганиб чиқилади. 
Электродинамикага 
оид 
кашфиётлар. 
Электродинамика 
электромагнитли муҳитли электр зарядланган заррачалар орасидаги ҳаракат 
қиладиган фундаментал кучларни ўрганади. Бундай кучлар кундалик 
ҳаётимизда учрайдиган Ернинг тортиш кучидан бошқа барча кучларни ўз 
ичига олади. Электромагнитли ўзаро таъсир эгилиш кучи, Лоренцнинг қуруқ 
ва юмшоқ тирқишларни ҳосил бўлиш сабаблари ҳисобланади ва атомлар, 
молекулалар ва конденсирланган (суюқ ва қаттиқ) муҳитни ҳосил бўлишини 
аниқлайди. Замонавий электродинамиканинг асосини Максвелл назарияси ва
у томонидан топилган электромагнит майдони учун тенглама ҳисобланади. 
Электродинамикага электростатика ҳам киради ва у қуйидагиларни ўрганади: 
ўзгармас электр токини, нометалл муҳитлардаги электр токини, ўзгармас 
электр токи магнит майдонини, электромагнит индукциясини, жисмларнинг 
магнит хусусиятларини. Электромагнитли ўзаро таъсир тўртта фундаментал 
кучларнинг бири ҳисобланади. Кучли ва кучсиз ўзаро таъсирлар активдир, 
лекин улар атом ядроси ва элементар частицалар ўлчамларига яқин 
масофаларда пайдо бўлади. Гравитацион кучлар – жуда кучсиз ва жуда 
массив жимлар орасидагина кузатилади холос ҳамда улар осмон жисмлари 
ҳаракатини аниқлайди. Электромагнитли ўзаро таъсир нисбатан кучсиз ва 
ҳар қандай масофада кузатилади, шунинг учун улар билан катта миқдордаги 
турли-туман ҳодисалар ўзаро боғланган.
Электромагнитли ўзаро таъсирлар универсал эма, улар жисмлар орасида 
эмас, балки фақат электр зарядланган заррачалар орасидагина кузатилади 
холос. Маълумки, барча жисмлар мусбат ва манфий зарядланган 
заррачалардан ташкил топган бўлади, улар ўртасида тжисм тузилишини 
аниқлайдиган тортиш ва итариш кучлари мавжуд. Электромагнитли кучлар 
масофага қараб камайиб боради, лекин жуда секинлик билан, яъни 
гравитацион кучлар сингари масофа квадратига пропорционал бўлади. 
Бундан ташқари уларнинг алоҳида хусусияти мавжуд, яъни улар нафақат 
зарядланган заррачалар орасидаги масофага, уларнинг тезлиги ва 

---

 
тезланишига ҳам боғлиқ бўлади.
Француз физиги А. Ампер электр токли ўтказгичларни ўзаро таъсирини 
аниқлади ва электродинамикага асос солди (1827). Шу билан бирга 
магнетизм назарияси ва “электр токи” деган жумлани киритди. Магнит 
майдонига киритилган токли ўтказгич ўз магнит майдонига эга бўлади ва 
ушбу иккита магнит майдон ўзаро таъсири натижасида токли ўтказгични 
майдон сиқиб чиқариб ташловчи Ғ
эм
куч юзага келади. Бу кучнинг йўналиши 
ўтказгичдаги токнинг йўналишига боғлиқ (8.9-расм а, б) ва уни чап қўл 
қоидаси бўйича аниқланади. (8.11-расм). +осил бўлган Ғ
эм
куч майдон магнит 
индукциясига В, ўтказгичдан оқаётган ток кучига ва магнит майдони 
оқимида жойлашган токли ўтказгич узунлиги 
л
ларга боғлиқ 
BIl
Fээ

, Н.
Худди шундай электромеханик куч иккита ёнма-ён жойлашган токли 
ўтказгич симлар орасида хам юзага келади (8.10-расм). Иккита токли 
ўтказгичнинг атрофида юзага келган магнит майдонларининг ўзаро бир-
бирига таъсир кучи улардан оқиб ўтаётган И
1
ва И
2
токлар кучига, симлар 
бир-бирига таъсир кўрсатиш узунлиги 
л
ва симлар марказлари орасидаги 
масофага (а) боғлиқ, яъни 
7
2
1
10
2


a
l
I
I
F
эм
, Н (8.6) 
бу ерда I
1
ва I
2
- ўтказгичдаги ток кучлари, А; 
л
- ўтказгичлар ўзаро таъсир 
қилинадиган масофа, м; а — ўтказгичлар ўқлари орасидаги масофа, м. 
Токли ўтказгичлар орасида юзага келган ўзаро таъсир кучлар йўналиши 
симлардан оқаётган токларнинг йўналишига боғлиқ бўлиб токлар йўналиши 
1 ва 2 симларда бир томонга бўлса улар бир бирига тортилади, хар томонга 
бўлса симлар бир бирилан узоқлашади. (2) тенликдан кўриниб турибдики, 
агар токлар ўтказгичларда бир хил бўлса, ўзаро таъсир кучлари ток 
квадратига пропорционал бўлади. Шунинг учун электр ускуналар 
чўлғамларидаги қисқа туташувлар аппартларни механик бузилишга олиб 
келадиган ўрамлар орасида жуда катта кучлар пайдо бўлади.

---

 
8.9-расм. Магнит майдони ва унга 
жойлаштирилган токли ўтказгич 
орасидаги ўзаро таъсирга оид схема. 
8.10-расм. Бир-бирига параллел 
жойлашган токли ўтказгичларини 
ўзаро таъсирига оид схема. 
8.11-расм Токли ўтказгичга таъсир этувчи электромагнит кучнинг 
йўналишини аниқлашга оид схемалар.