Tema Avtomatik boshqarishning asosiy turlari Reja

Tizim holat ko‘rsatkichlari 
Tizim holat ko‘rsatkichlari quyidagi turlarga bo‘linadi: 
1. Kirish ko‘rsatkichlari (X) - tizimdagi jarayonga ta’sir etuvchi qiymatlar 
(mahsulot miqdori, harorati, namligi va hokazo) kiradi; 
2. CHiqish ko‘rsatkichi (Y) – tizimda jarayon borish natijasida tizim holatini 
belgilovchi qiymatlar (harorat, tayyor mahsulot ko‘rsatkichlari va hokazo); 
3. Boshqarish uchun X - kirish ko‘rsatkichi qiymatidan birontasi (bittasi) 
boshqaruvchi qiymat (Z) bo‘lishi mumkin (dazmolda energiya-N). 
Agar tizimdagi jarayonni boshqarish lozim bo‘lsa, kirish ko‘rsatkichlari 
ichidan boshqaruvchisi tanlanadi, chiqish ko‘rsatgichi ichidan boshqariluvchi 
ko‘rsatgich tanlab olinadi. Boshqaruvchi ko‘rsatgichni qiymatlarini o‘zgartirish 
orqali boshqariluvchi ko‘rsatgichning qiymatlari keraklik yo‘sinda boshqarilib 
turiladi. 
Qiziqarli misol: Kirish ko‘rsatkichlari ichidan qaralganda masalan, sut 
isitgichida-pasterizatorda (issiq almashish jarayoni) boshqaruv ko‘rsatkichi issiq 
suvning sarfidir; chiqish ko‘rsatgichi ichidan boshqariluvchi ko‘rsatgich tanlab 
olinadi; masalan pasterizatorda boshqariluvchi ko‘rsatgich sut haroratidir. Issiq 
suvning sarfi orqali sutning harorati boshqarilib turiladi. 
Demak, boshqarish shundan iboratki, (X) ning har xil o‘zgarishlariga 
qaramasdan (Z) ning shunday qiymatlari topiladiki, unda (Y) bizga kerakli 
qiymatlarga ega bo‘ladi. 
Y=f(x, z)

Y
berilgan
Texnologik jarayon ketadigan tizim obyekt deyiladi. Obyektni boshqarish 
uchun boshqariluvchi ko‘rsatkichni kerakli qiymatini boshqaruvchi yordamida 
saqlab turiladi. Boshqarishni amalga oshirish uchun boshqarish tizimi lozim.
Tashki muxit va hodisalarning ta’siridan ko‘pincha jarayonlarning 
parametrlari o‘zgarib turadilar. Texnologik jarayonning ketishini o‘zgartiradigan 
har kanday ta’sir turtki deyiladi. Ularni boshqarish yo‘li bilan tuzatilinadi. 
Boshqarish – bu obyektga optimal yoki buyurilgan tartibda ishlatish 
maqsadida yo‘naltirilgan ta’sirdir.
Bu ta’sir ABT elementlarining ishlash prinsipaga qarab uzluksiz yoki davriy 
bo‘lishi mumkin. 
Boshqarilayotgan parametrlarning belgilangan qiymatlarini o‘zgartirish 
qonuniga qarab ABTlari: avtomatik stabillash tizimlari; dasturli boshqarish 
tizimlari; ko‘zatib boruvchi boshqarish tizimlari va optimal boshqarish tizimlariga 
bo‘linadi. 
Z
1b
Z
1 
Z
2
Z
n
Y 
AR 
RО 

---

2.3-rasm 
ABTlarida ochiq zanjirli (rasm-2.3) va yopiq zanjirli (rasm-2.4) boshqarish 
tizimlari qo‘llanilishi mumkin. 
Z 
X
p
Y 
Y
buyur
2.4-rasm. 
ABTning eng sodda qurinishi bu avtomatik rostlash tizimi (ART) bo‘lib, 
ART misolida tizim elementlarini alohida ko‘rib chiqaylik (rasm-2.5). 
RK 
X 
Y 
Δφ 
μ
φ
t
φ
z
2.5-rasm .RQ – rostlovchi qurilma; IQ – ijrochi qurilma;BO‘ – birlamchi 
o‘lchagich-masofaga signal uzatuvchi;B –buyurtma; Pr – o‘zgartirgich; K – 
kuchaytirgich;SE – solishtiruvchi element; μ – rostlash ta’sir signali. 
Rostlash obyekti ART ning asosiy elementi hisoblanadi. 
Boshqaruvchi ko‘rsatkich ta’sir etishi yoki etmasligiga qarab, boshqarish 
tizimi: O‘zidan-o‘zi boshqariladigan tizim;Tashqi ta’sirda boshqariladigan 
tizimlarga bo‘linadi. 
ОР 
АР 
RО 
IQ 
К 
Pr 
SE 
R.Q. 
BO’ 
B 

---

O‘zidan-o‘zi boshqariladigan tizimlarga misollar: 
-
quyosh tizimi, tabiiy tizimlar (yomg‘ir, qor yog‘ishi); 
-
hovuz yoki idishdagi suv satxi. 
2.6-rasmda ko‘rsatilgan, idish to‘lgandan so‘ng ortiqcha suyuqlik idishdan 
chiqib ketaveradi.
N=f (x, y) boshqariluvchi (doimiy) ko‘rsatkich. 
Q 
Kirish oqimi 
idish 
Q chiqish oqimi 
N(y)
2.6-rasm. 
Tashqi ta’sirda boshqariladigan tizim, o‘z navbatida quyidagilardan iborat: 
-
mo‘tadillashgan boshqaruv; 
-
o‘zaro bog‘langan boshqaruv. 
Tashqi ta’sirda boshqariladigan tizimga misol: – gazdagi choynak, uy elektr 
asboblari: dazmol, radio, televizor va hokazolarni eslash mumkin.