Тошкент ирригация ва мелиорация институти кафедра: Педагогика, психология ва ўқитиш методикаси Фан

ДИДАКТИКА
Дидактика грекча сўз 
бўлиб, «дидайко» — ўќи-
тиш, «дидаскол» ўргатувчи
Педагогиканинг «нимага 
ўќитиш», «нимани ўќи-
тиш», «ќандай ўќитиш»
ДИДАКТИКАНИНГ 
Ўќитишнинг ўќувчиларни 
ћар томонлама тарбиялаш 
маќсадларига жавоб берув-
Ўќитувчи ва тингловчи 
ўќитилаётган фан, дидак-
тик материаллар, дидактик 
й

---

3
инсоннинг фаол фикрлаш фаолияти юзага келади. Фикрлаш ёрдамида у реал 
воқеликни чуқур тушунади. 
Билим манбаи саналган амалиётнинг аҳамияти хусусида сўз юритганда 
билиш жараёнининг моҳиятини ҳам таъкидлаб ўтиш жоиз. 
Билиш мураккаб диалектик жараён бўлиб, жонли мушоҳададан абстракт 
тафаккурга, сўнгра амалиётга ўтиш йўлидир. Билиш шахс учун мавҳум, 
ўзлаштирилмаган нарса, вокеа ва ҳодисалар моҳиятининг онг ёрдамида англаш 
жараёнидир. Объектив борлиқни билиш уни сезишдан бошланади. Сезиш 
онгнинг ташқи олам билан бўладиган чинакам алоқасидир. Сезиш теварак-
атрофдаги воқелик, нарса ва ҳодисаларнинг сезги органлари (бизга маълумки, 
улар бешта)га таъсир этувчи айрим сифат, белгиларнинг онгда акс этишидир. 
Бунда ҳар бир орган, ҳар бир анализатор, И.П.Павлов таъкидлаб ўтганидек, 
нарсаларнинг айрим, энг муҳим сифатларини ҳис этади. Сезиш муайян нарса, 
воқеа-ҳодисалар мазмунининг онгда идрок этилишига олиб келади. 
Идрок — сезги аъзолари орқали онгга таъсир этиб турилган нарса ва 
ҳодисаларнинг унда (онгда) яхлитлигича акс этиш жараёнидир. Сезишлар, 
сезиш сингари идрок қилиш ҳам ташқи буюмлар, уларнинг мактаблари 
йўқолиши билан тўхтайди. 
Сезиш ва идрок қилиш ёрдамида билиш жараёнида тасаввур рўй беради. 
Тасаввур инсон онгида узоқ муддат сақланиб қоладиган сезишлар ва идрокнинг 
изидир. Ёки бошқача айтганда, тасаввур сезги аъзоларига қачонлардир таъсир 
этган ҳамда идрок қилинган нарса ва воқеа-ҳодисаларнинг онгдаги яққол 
ҳиссий образидир. Тажриба воситасида одамда тасаввур заҳираси бойиб, 
кўпайиб боради. Тасаввур фикрлашда, тушунчаларнинг таркиб топишида 
муҳим рол ўйнайди. Тасаввур муайян умумлашмаларнинг мавжудлиги билан 
боғлиқ. Сезиш, идрок ва тасаввур билишнинг муҳим таркибий қисмлари бўлса-
да, улар ҳам ҳақиқий воқеликни билиш муаммосини тўла ҳал этишмайди. 
Билиш жараёнининг энг юқори босқичида тафаккур юзага келади. 
Инсон фақат тафаккур юритиш жараёнидагина муайян жараён ёки воқеа-
ҳодиса моҳиятини, муносабатларнинг сабабий баҳоланишларини аниқлайди ва 
шу орқали моддий борлиқни чуқур, тўла ва тўғри акс этишига эришади. 
Тафаккур, И.П.Павлов таълимотига кўра, асаб толалари баҳоланишлари ёки 
ассоциацияларнинг ҳосил бўлишидан иборат. 
Жонли мушоҳада учун биринчи сигнал тизими, абстракт тафаккур учун 
иккинчи сигнал тизими асосий аҳамиятга эга. 
Абстракт тафаккур воқелик билан ўзаро алоқада бўлган тақдирдагина 
инсон билимлари чуқурлашиб боради. Жонли мушоҳада ва абстракт тафаккур 
бирлигигина билимларни ҳақиқий ва чуқур билимларга айлантиради. 
Жонли мушоҳада ва тафаккур доимо одамнинг амалий фаолиятига 
асосланиши керак. Одам табиат ва ижтимоий жамият қонуниятларини очиб, ўз 
фаолиятида улардан фойдаланишига интилади. Ҳар қандай назарий билимнинг 
қиймати унинг амалиётга қанчалик хизмат қилиши билан белгиланади. Назария 
амалий фаолият моҳиятидан келиб чиқиб асосланади ҳамда амалий 
фаолиятнинг яхшироқ йўлга қўйилишига хизмат қилади. Бироқ, амалиёт айни 
вақтда билимнинг тўғрилигини текшириш воситаси ҳамдир. Назарий ғоя, фикр 

---

4
амалиётда текширилган ва у орқали тасдиқлангандагина у инсон 
билимларининг муҳим таркибий қисмига айланади. 
Демак, бизга билимнинг амалиётдан сезги, идрок, тасаввур ва тафаккур 
асосида ҳосил бўлиши ва яна амалиётга қайтиб боришидан бўлади. Шуни 
алоҳида таъкидлаш жоизки, билим амалиётга ўзининг илгариги кўринишида 
эмас, балки анча бойиган кўринишда, анча юқори даражада қайтиб боради. Биз 
бу ҳолни схема тарзидаги қуйидаги ҳолатда кўришимиз мумкин (1.1-расм):