Вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

Меҳнат – инсоннинг бирон-бир мақсадга мувофиқ ижтимоий 
фойдали фаолият.
Дастлаб инсон ўз ҳаракатларининг мақсадини аниқлайди. 
Мақсаднинг мавжуд бўлиши онгли мавжудот бўлган инсоннинг 
меҳнатини, масалан, от ѐки машина бажарадиган иш тушунчасидан 
ажратиб туради. 
Мақсадга эга бўлган инсон табиат маҳсули – буғдой ѐки 
жавдар, ѐғоч ѐки лой, пахта толаси, жун ѐки теридан фойдаланиб, янги 
маҳсулот яратади, яъни ўз организмининг жисмоний ва ақлий қувватидан 

---

11 
 
1.1-чизма. «Меҳнат иқтисодиѐти»нинг асосий вазифалари
меҳнат 
низоларининг 
сабабларини 
ўрганиш, уларнинг 
олдини олиш ва 
ҳал қилиш бўйича 
чора-тадбирлар 
тизимини ишлаб 
чиқиш; 
меҳнат 
унумдорлигини 
ошириш 
омиллари ва 
заҳираларини 
аниқлаб, 
уларнинг 
ҳолатини таҳлил 
этиш ва 
режалаштириш; 
иш ҳақини 
тизимини ва уни 
ташкил этиш 
элементлари ва 
тамойилларини 
тадқиқ этиш; 
меҳнатнинг 
жамият 
тараққиѐтидаги 
ўрнини ўрганиш 
ва 
меҳнат 
соҳасида аниқ 
социологик 
тадқиқотларни 
ўтказиш; 
аҳоли ва меҳнат 
ресурсларини такрор 
ишлаб чиқариш ва 
уларнинг иш билан 
бандлигини ва 
ишсизлигини меҳнат 
бозорининг фаолияти 
билан боғлиқ ҳолда 
таҳлил этиш; 
аҳолининг 
турмуш тарзи ва 
даромадларини 
меҳнат ҳақининг 
турли шакллари 
билан 
алоқадорлигини 
белгилаш; 
корхона 
ходимларининг 
шаклланиши ва 
ривожланишини 
таҳлил қилиш ва 
режалаштириш; 
ижтимоий меҳнат 
муносабатларини 
тартибга солишни 
такомиллашти-
риш. 
меҳнат 
фаолиятини 
рағбатлантириш, 
меҳнат хулқини 
яхшилаш ва унга 
мослашиш 
даражасини 
ошириш; 
жамиятда ва 
меҳнат 
ташкилотларида 
ходимларни ҳимоя 
қиладиган 
ижтимоий 
қадриятлар 
тизимини яратиш; 
 
«Меҳнат 
иқтисо-
диѐти»нинг 
асосий 
вазифалари 

---

12 
фойдаланиб, меҳнат ҳаракатларини онгли равишда ва изчиллик билан 
бажаради. 
Ижтимоий-иқтисодий турмушда меҳнат тушунчаси билан бир қаторда 
иш тушунчасидан ҳам кенг фойдаланилади. 
Иш - табиат ва инсон томонидан бирлашган кучларнинг объектив 
натижасидир.
Механик тарзда бу натижа маълум бир қаршиликни енгиш учун 
сарфланаѐтган энергия миқдори билан ўлчанади.
Меҳнат ва ишнинг миқдори сарфланган вақт – энергия билан ўлчанса-
да, уларни бир–бири билан тўғридан тўғри тенглаштириш мумкин эмас.
Меҳнат инсоннинг ақлий–физиологик фаолияти бўлиб, унга тўғри 
келадиган иш бу жараѐннинг объектив натижаси ҳисобланади. 
Бирор 
маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарфланган меҳнат ва иш миқдорини бир хил 
ўлчовда, яъни килограммометрда аниқланганда ишнинг миқдори меҳнат 
сарфининг бир қисминигина ѐки аниқроқ қилиб айтганда 20-30%, айрим 
ҳолларда эса ундан ҳам анча кам миқдорини ташкил этиши мумкин. 
Бажарилган ишнинг миқдорини, жамият аъзолари томонидан меҳнатнинг 
сарфланган миқдорига тенглаштириш ѐки бир хил ўлчовда ўлчаш ҳам нотўғри 
бўлади. Фаолият жараѐнида механик ҳаракатлар қилиниб катта ҳажмдаги иш 
миқдори бажарилиши мумкин, лекин бу фаолият инсон меҳнатининг маҳсули 
бўлганлиги учун меҳнатга нисбатан тор ва чегараланган фаолиятдир. Меҳнат ва 
иш тушунчаси бир–бири билан солиштирилганда,