1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

. SiO
4
va AlO
4
larni 
tetraedrik guruhlari uch o‘lchamli to‘r hosil qiladi va 
ularda ichki bo‘shliqlar 
hosil bo‘ladi. Ular bir-birlari bilan poralar orqali birikadi. Seolit poralarining 
o‘lchamlarini chegaralanganligi sababli ham katta molekulalarning unga kirishiga 
tusqinlik qiladi, maydalari esa erkin diffuziyalanadi (15) (2-rasm). 
1956 yilda Flodin va Porat ko‘ndalang tikilgan dekstran granulalarini 
kolonkali xromatografiyada ishlatishdi. Xierton va Mozbax granulalangan 
poliakrilamidni, Polson va Xierton agar va agaroza gellarini makromalekulalarni 
ajratishda, Ekkers, Male va boshqalar gelfiltratsiya prinsipi ustida ishlar olib 
borishdi (5). Gelfiltratsiya metodini qo‘llaganda moddalarni ajratish quyidagi 
prinsipga asoslangan, ya’ni filtrlanganda molekula massasi, molekula o‘lchami va 
shakliga qarab bo‘linadi (2-rasm). Gelfiltratsiya prinsipiga asosan moddalarni 
kolonkadan o‘tkazilganda, moddalar faqat filtralanib 
a 
b 
v 
2-rasm. Gelfiltratsiya jarayonining chizmadagi ko‘rinishi. 
a—kolonkaga aralashma solingandan so‘ng; 
b—mayda 
molekulalarning 
gel 
granulasiga 
diffuziyasi 
va 
yirik 
molekulalarning granula atrofidagi erituvchida taqsimlanishi; 
v—kolonkadagi kichik molekulalarning gel granulalariga diffuziyalanishi, 
kattalarining esa granulalarga kira olmasdan ular orasidan o‘tishi. 
qolmasdan balki ular molekula massasi, o‘lchami va shakliga qarab ham 
bo‘linadi. Shuning uchun ham har bir moddani
elyusiya hajmi uning sirt zaryadi 
va xususiyatlariga emas, balki molekulaning o‘lchami va shakliga bog‘liqdir

---

 
 
69 
Agar kolonkadagi gelning ustiga katta va kichik molekulalar aralashmasini 
solinsa gelning elyuent bilan yuvilishi jarayonida har xil molekulyar massaga ega 
moddalar oldinda harakat qiladi, ular orqasidan kichiklari, ya’ni har xil 
molekulyar massasiga ega moddalar kolonkada xromotografiyalanadi. Bunda har 
bir tur molekulalar gel granulalariga har xil tezlikda diffuziyalanadi va gelning 
ichidagi ma’lum fraksiya suyuqligida taqsimlanadi, elyuent bilan yuvilganda 
kolonkadan molekulyar massaning kamayishi tartibida yuviladi. Porali 
strukturaga ega bo‘lgan gel har xil o‘lchamdagi poralarga ega bo‘lib, ma’lum 
o‘lchamdagi molekulalardan boshqasini o‘tkazmaydi ("geldan chiqarilish 
chegarasi"). 
Shunday qilib, "geldan chiqarilish chegarasi" dan yirik molekulalar gel 
zarralariga kira olmay ularni chetlab o‘tib, granulani o‘rab turgan suyuqlikda 
harakatlanadi. Bu suyuqlik bilan band bo‘lgan bo‘shliq - kolonkaning "erkin 
hajmi" yoki "chiqarilish hajmi" (V
0
) deyiladi. 
Juda mayda molekulalar gel zarralariga kirib, gel zarrasining ichki va 
tashqi suyuqliklariga erkin diffuziyalanadi. Ularga gelning matriksi to‘siq bo‘la 
olmaydi. Shuning uchun ham ular kolonkadagi suyuqlikning butun maydoni 
bo‘ylab harakatlanadi. Bu bo‘shliq (V
0
) va gel zarralaridagi suyuqlik hajmi (Vi) 
larning yig‘indisiga teng.
Demak, mayda molekulalarning katta hajmdagi 
suyuqlikdan o‘tganlari uchun, ular katta molekulalardan orqada qoladi va butun 
kolonka bo‘ylab o‘tib, quyidagi elyusiya hajmini tashkil qiladi. 
V
e 
= V
0
+ V
i
(1) 
Kolonkaning umumiy hajmi (V
t
) quyidagicha aniqlanadi: 
V
t 
= V
0
+ V
i 
+ V
g
(2) 
V
t
- kolonkaning hajmi;
V
g
- gel matriksining hajmi;
V
i
- statsionar faza hajmi.