1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

immunlik
holati. G‘o‘za o‘simligiga arpa mozaikasi virusi yoki jo‘xori pakana 
mozaikasi viruslarini yuqtirilsa, g‘o‘za bu viruslar bilan kasallanmaydi, ya’ni 
g‘o‘za o‘simligi bu viruslarga chidamli - immundir. Ammo yuqorida keltirilgan 
viruslar bilan arpa yoki jo‘xori kasallantirilsa (o‘ziga mos spetsifik o‘simlikga), 
ularda chiziqli mozaika alomatlari 12-14 kunlardan so‘ng hosil bo‘ladi. Bu holda 
hosil bo‘lgan simptomlarni tizimli kasallanish deyiladi. Agar xuddi shu viruslarni 
sho‘ra o‘simligini ma’lum naviga yuqtirilsa, 10-12 kunlardan so‘ng 
kasallantirilgan bargda diametri 2-3 mm kattalikdagi sariq dog‘lar - nekrozlar 
hosil bo‘ladi. Bu xildagi kasallanish o‘simlikning o‘ta sezgirligiga misol 
bo‘laoladi. Tolerant o‘simlik deb ataladigan holatga misol qilib kartoshkaning X-
virusi bilan pomidor o‘simligini kasallanishini, ya’ni virus zarralari kartoshka 
o‘simligida bo‘lsa ham ko‘zga yaqqol tashlanadigan alomat, birinchidan 
sezilmaydi va ikkinchidan bu virusning zarari o‘simlik hosildorligiga uncha 
sezilarli ta’sir ko‘rsatmasligi mumkin. 
Virus o‘simlikka yuqorida aytilgan usul bilan yuqtirilgandan so‘ng ma’lum 
vaqt soya erda saqlansa, o‘simlik to‘qimalarida abrazivlar ta’sirida hosil bo‘lgan 
mikrojarohatlarning bitishini, ya’ni reparatsiyasini tezlatadi
(13). Inokulyasiya 

---

 
 
40 
qilingan (kasallik yuqtirilgan) o‘simliklarda kasallik alomatlarini kuzatish 12 
sutkadan to 4 haftagacha va undan ko‘proq vaqt mobaynida olib boriladi. Nekroz 
kabi alomatlarni 3 - 12 kun davomida kuzatilsa, tizimli kasallanish alomatlarini 7 
– 15 kun va undan ko‘proq muddat davomida olib boriladi. 
Aniqlagich o‘simlik yordamida faqat bir o‘simlikdagi birgina virusni 
ajratib va aniqlabgina qolmasdan, balki bir necha viruslar birga aralash holda 
uchraydigan holatlarda ham viruslarni aniqlash, ajratish mumkin. Tabiatda har 
xil o‘simliklarning madaniy va yovvoyi turlari tarqalgan bo‘lib, ularda ham 
viruslar unga ixtisoslashishiga qarab yovvoyi tup o‘simlik shu virusga sezgir 
bo‘lishi, uning madaniylashgan navlarining liniyalari bu virusga turg‘un bo‘lishi 
mumkin. Bir tur ichidagi har xil 
navlar virus turi va shtammlariga nisbatan har 
xil reaksiya bilan javob berishi mumkin. Tabiatda, masalan, arpa o‘simligi bir 
vaqtning o‘zida ikki virus bilan “arpa chiziqli mozaikasi” va “yaltirbosh 
mozaikasi virus”lari bilan kasallanishi mumkin. Tamaki o‘simligi, ham tamaki 
mozaikasi virusi ham bodring mozaikasi virusi bilan kasallangan bo‘lishi mumkin 
va hokazo. Ana shunga o‘xshash viruslar aralashmalaridan ham aniqlagich 
o‘simliklarni to‘g‘ri tanlab toza virusni ajratish va aniqlash mumkin. Masalan, 
tamaki o‘simligidagi bodring mozaikasi virusini aralash viruslar ichidan ajratib 
olish uchun virusli o‘simlik shirasi bilan bodring va tamakining Nicotina 
sylvestris navini kasallantirilsa, bodringda faqat bodring mozaikasi virusi, 
tamakida esa faqat tamaki mozaikasi virusi ko‘payib, mozaika alomatlari 
namoyon bo‘ladi. Arpani kasallantiruvchi arpa chiziqli mozaikasi virusini shu 
virusni ushbu o‘simlikdagi yaltirbosh mozaikasi virusidan ajratish uchun esa 
jo‘xori o‘simligini kasallantirilsa, jo‘xorida faqat yaltirbosh mozaikasi virusigina 
ko‘payadi. Viruslarni aralashmalar ichidan ajratib olishda qo‘llaniladigan 
o‘simliklarni