Futbolda o`quv trеnirovka mashg`ulotlarini tashkil etishning mеtodologik asoslari



Download 0,83 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/32
Sana29.12.2021
Hajmi0,83 Mb.
#75864
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   32
Bog'liq
jismoniy sifatlar va ularning yosh futbolchilarda rivojlantirish hususiyatl

Chidamlilikni tarbiyalash metodikasining asoslari. Chidamlilikning tarbiyalash 

protsessida  organizmning  umumiy  chidamlilikni  va  chidamlilikning  maxsus 

turlarini belgilab bradigan funktsional xususiyatlarini har tomonlama o`stirishning 

bir  qator  vazifalarini  hal  etish  talab  qilinadi.  Ish  protsessida  charchoq  paydo 

bo’lganiga  qaramay,  mashqni  davom  ettirish,  albatta  zarur  bo’ladigan,  katta 

hajmdagi,  anchagina  zerikarli  va  og’ir  ishni  bajarmay  turib,  bu  vazifalarni  hal 

kilishni  tasavvur  etish  ham  qiyin.  Shu  munosabat  bilan  irodaviy  fazilatlarga 

alohida  talablar  qo’yiladi.  Chidamlilikni  tarbiyalash  mehnatsevarlikni,  katta 

yuklamalarga  va  nihoyatda  horg’inlik  hissiga  bardosh  berishga  tayyor  turishni 

tarbiyalash bilan birga olib boriladi. 

Chidamlilikni 

tarbiyalashda 

yuklamalar 

kriteriysi 

va 

komponentlari. 



Sportchilar  mashg’ulot  jarayonida  ma'lum  daraja  charchoq  his  qilsalargina  ularda 

chidamlilik ortib boradi. Bunday holda organizm shunga o’xshash holatga ko’nikib 

boradi.  Bu  esa  tashqi  tomondan  chidamlilikning  ortib  borishida  ko’rinadi. 

Moslashuv  o’zgarishlarining  miqdori  va  qay  maqsadga  qaratilganligi  trenirovka 

yuklamalari  natijasida  hosil  bo’ladigan  reaktsiyalar  darajasi  va  xarakteriga  mos 

bo’ladi.  Turli  yuklamalarda  charchoq  boshqa-boshqa  bo’lganligi  uchun, 

charchoqning xususiyati haqidagi masala muhim ahamiyat kasb etadi. 

Ko’pgina  mashqlarni,  jumladan  siklik  mashqlarni  bajarishdagi  yuklama 

quyidagi  beshta  komponent  bilan  nisbatan  to’la  xarakterlanadi:  1)  mashqning 

absolyut  intensivligi  (harakat  tezligi);  2)  mashqning  davomiyligi;  3)  dam  olish 

intervallarining  davomiyligi;  4)  dam  olish  xarakteri  (faol  yoki  passiv  dam  olish 

hamda faol dam olish formalari); 5) mashqning takrorlanish soni; 

Bu  komponentlarning  birgalikda  qo’shilib  kelishiga  qarab  organizm  javob 

reaktsiyalarining  miqdorigina  emas,  balki  asosiy  sifat  xususiyatlari  ham  har  xil 




 

45 


bo’ladi.  Aytib  o’tilgan  komponentlarning  ta'sirini  siklik  mashqlar  misolida  qarab 

chihamiz. 

1.  Mashqning  absolyut  intensivligi  (tezligi)  faoliyatni  energetik  jihatdan 

ta'daqlash  xarakteriga  to’g’ridan-to’g’ri  ta'sir  etadi.  Sekin  harakat  qilayotganda 

(siljish tezligi kam bo’lganda) kam energiya sarflanib va kislorodga bo’lgan talab 

miqdori  sportchining  aerob  imkoniyatlaridan  kam  bo’lib,  iste'mol  qilinayotgan 

kislorod ehtiyojni to’la qoplaydi—ish haqiqiy barqaror holat sharoitida bajariladi. 

Bunday  tezliklar  subkritik  degan  nom  olgan.  Subkritik  tezlik  zonasida  kislorodga 

bo’lgan talab harakat tezligiga proportsionaldir. Agar sportchi tezroq harakat qilsa, 

u  kritik  tezlikka  erishadi,  bu  vaqtda  kislorodga  bo’lgan  ehtiyoj  uning  aerob 

imkoniyatlariga  teng  bo’ladi.  Bunday  holda  ish  kislorod  iste'mol  qilish  maksimal 

darajasi  sharoitida  bajariladi.  Sportchining  nafas  olish  imkoniyatlari  qanchalik 

ko’p  bo’lsa  kritik  tezlik  darajasi  shunchalik  yuqori  bo’ladi.  Kritik  tezlikdan  ham 

yuqori tezliklar o’ta kritik tezlik degan nom olgan. O’ta kritik tezlikda kislorodga 

bo’lgan ehtiyoj sportchining aerob imkoniyatlaridan oshib ketadi va bunday holda 

ish aepob beruvchilar xisobiga bajariladi. 

2. Mashqning  davomiyligi  o’tiladigan bo’lakning uzunligi va masofa bo’ylab 

siljish  tezligi  bilan  aniqlanadi.  Davomiylik  o’zgarishining  ikki  xil  ma'nosi  bor. 

Birinchidan,  ishning  qancha  davom  etishini  bilish  orqali  faoliyat  qaysi  energiya 

manbai  hisobiga    bajarilishi  aniqlanadi.    Agar  ishning  davom  etishi  3—5  daga 

yetmasa, nafas olish protsesslari yetarlicha tezlasha olmaydi va kuchning energetik 

ta'daqlashini  anaerob  reaktsiyalar  o’z  zimmasiga  oladi.  Mashqning  davom  etishi 

kamaya  borgan  sari  nafas  olish  protsesslarining  roli  tobora  kamayib  boradi  va 

dastlab  glikolitik,  keyin  esa  kreatinfosfokinaz  reaktsiyalarning  ahamiyati  ortib 

boradi. Shu sababli glikolitik mexanizmlarni takomillashtirish  uchun 20 sek — 2 

daq.lik yuklamalardan, fosfokreatin mexanizmni rivojlantirish uchun esa 3—8 sek. 

lik    yuklamalardan  foydalaniladi.  Ikkinchidan,  ishning  qancha  davom  etishi  o’ta 

kritik tezlikda kislorod yetishmasligining miqdorini, subkritik tezlikda esa kislorod 

kelishi  va  undan  foydalanishni  ta'daqlaydigan  sistemalarning  zo’r  berib  ishlash 



 

46 


vaqtini  belgilaydi.  Uzoq  vaqt  mobaynida  bu  sistemalarning  tartibli  ishlashi 

organizm uchun ancha qiyinlik tug’diradi. 

3. Dam olish intervallarining davomiyligi organizmning yuklamaga beriladigan  

javob  reaktsiyalarining  miqdori  hamda  xususiyatini  aniqlashda  juda  katta  rol 

o’ynaydi.  Takror  ishda  har  bir  keyingi  yuklamaning  organizmga  ko’rsatadigan 

ta'siri bir tomondan, bundan oldingi ishga, ikkinchi tomondan, har gal o’rtasidagi 

dam olishning  qanchalik davom etishiga bog’liq. 

Subkritik  va  kritik  tezlikda  bajariladigan  mashqlarda  dam  olish  intervallari 

fiziologik  funktsiyalar  nisbatan  normallashuvi  uchun  yetarli  bo’lsa,  har  qaysi 

navbatdagi galda mashqni bajarish taxdaqan birinchi galdagidek fonda boshlanadi. 

Bu  demak,  dastlab  energetik  almashinuv  fosfokreatii  mexanizmi  ishga  tushadi, 

bundan  so’ng  1—2  daq.  o’tgach,  glikoliz  maksimumga  yetadi,  nihoyat  3—4 

daqutlarga borib nafas olish protsesslari kuchayadi. Ish qisqa davom etganda nafas 

olish  protsesslari  yetarli  darajaga  ko’tarila  olmasliklari  mumkin.  Bu  holda  ish 

anaerob  sharoitda  bajariladi.  Agar  dam  olish  intervallari  kamaytirilsa,  nafas  olish 

protsesslarining  faoliyati  unchalik  kamaymaydi  va  bundan  keyingi  ish  kislorod 

yetkazib  beruvchi  sistemalarning  (qon  aylanishi,  tashqi  nafas  olish  va 

boshqalarning)  juda  faolligida  boshlanadi.  Bundan  shunday  xulosa  kelib  chiqadi: 

subkritik  va  kritik  tezlikda  bajariladigan  intervalli  mashqlarda  dam  olish 

intervallarining  kamayishi  yuklamani  birmuncha  anaerob  yuklamaga  aylantiradi. 

Aksincha,  o’ta  kritik  tezlikda  harakat  qilayotganda  va  kislorod  yetishmasligini 

bartaraf  etishga  yetarli  bo’lmagan  dam  olish  intervallarida  kislorod  yetishmasligi 

har  bir  takrorlanishda  oldingisiga  qo’shilib  boradi.  Shuning  uchun  bunday 

sharoitda  dam  olish  intervallarining  qisqartirilishi  aerob  protsesslarini  oshirib 

yuboradi, yuklamani ko’proq anaerob yuklamaga aylantiradi. 

4. Dam  olish xarakteri, jumladan pauzalarni faoliyatning boshqa, qo’shimcha 

turlari  (masalan,  asosiy  yugurish  o’rtasida  lo’killab  chopishni  kiritish)  bilan 

to’ldirish asosiy ish turiga va qo’shimcha ishning intensivligiga  qarab  organizmga 

xilma-xil ta'sir etadi. Kritik tezlikka yaqin tezlikda ishlashda, sekin intensivlikdagi 

qo’shimcha ish nafas olish protsesslarini ancha yuqori darajada saqlab turishga va 




 

47 


shu  tufayli  tinch  holatdan  birdaniga  ishlash  holatiga  (va  aksincha)  o’tmaslikning 

oldini  olishga  imkon  beradi.  O’zgaruvchan  mashq  metodining  xarakterli 

tomonlaridan biri ham mana shundan iboratdir. 

5. Takrorlashlar  soni  yuklamaning  organizmga  ta'sir  etishining  yig’indi 

miqdorini  belgilaydi.  Aerob  sharoitlarda  ishlayotganda  takrorlashlar  sonining 

ortishi yurak-tomir va nafas olish sistemalari faoliyatini uzoq vaqt yuksak darajada 

saqlab  turishga  majbur  etadi.  Anaerob  sharoitlarda  takrorlashlar  sonining  ortishi 

ertami-kech  kislorodsiz  mexanizmlarning  ishdan  chiqishiga  olib    keladi.  Bunday  

holda  ish  yo to’xtaydi yoki uning -intensivligi keskin pasayadi. 

Yuklama komponentlaridan har birining sxematik ko’rinishdagi ta'siri shundan 

iborat.  Aslida  esa  bularning  ta'siri  ancha  murakkab,  chunki  odatda  har  qaysi 

komponent  alohida  emas,  balki  besh  komponent  o’zgaradi.  Bu  esa  organizmga 

xilma-xil ta'sir etish uchun juda katta imkoniyatlar yaratadi. 


Download 0,83 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   32




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish