|
Bir-biriga yaqin mashg’ulotlar sistemasidagi kuch mashqlari. Yuqorida aytib
o’tilganidek, ma'lum vaqt davomida mashqlarning turlari va qo’shib bajarish
tartibi o’zgartirmay kelinsa, ko’nikish (adaptatsiya) shunchalik tez bo’ladi. Shu
nuqtai nazardan kuch mashqlarining doimiy bir xil kompleksini faqat og’irlik
miqdorini va uni necha marcha ko’tarishni o’zgartira borib takrorlash maqsadga
muvofiqdir. Biroq bir xil kompleksdan uzoq vaqt davomida foydalanish shunga
olib keladiki, kishi uni bajarishga odatlanib qoladi va u kishida juda kam
adaptatsion o’zgarishlar hosil qiladi. Bunda kuch asosan ish hajdaqi oshirish
hisobiga ortadi, bunga esa har doim erishib bo’lmaydi va bu maqsadga muvofiq
30
ham emas. Shuni ham nazarda tutish kerakki, bir xildagi mashqlarni o’zgartirmay
bajarish kishini psixologik jihatdan juda charchatib qo’yadi. Shuning uchun bir
necha qo’shni mashg’ulotlar sistemasida kuch mashqlarining biror bir
kompleksidan foydalanilar ekan, vaqt-vaqti bilan bu komplekslarni o’zgartirib
turish kerak. Turli sharoitlarda mashq komplekslarini almashtirib turish muddati
turlichadir — taxdaqan 2—6 haftada bir marta.
Har xil sport turlaridagi trenirovka mikrotsikllarida kuch mashqlari turli
kunlarda o’tkaziladi. Sportning tezkor-kuchlilik turlarida kuch mashqlarini
siklning dam olish kunidan keyingi birinchi kunidayoq o’tkazish tavsiya qilinadi
(K.M.Mahkamjonov). Shunda mazkur mashqlar markaziy nerv sistemasi optimal
holatda bo’lganida, oldingi mashg’ulotlardan charchash sezilmagan vaqtlarda
bajariladi, shuning uchun mashqlarning bu vaqtda o’tkazilishi eng ko’p samara
beradi. Bundan tashqari, mikrotsikl bunday tuzilishining afzalligi oqibat holat
deyiladigan hodisadan foydalanishdadir.
Kuch mashqlari bajarish mashg’ulotlari chastotasi qator faktorlarga, jumladan,
shug’ullanuvchilarning tayyorgarlik darajasiga bog’liqdir. Tajribalar yangi
shug’ullanuvchilar bilan haftada 3 mashg’ulot o’tkazish samarali bo’lishini, lekin
haftada 1, 2 yoki 5 mashg’ulot o’tkazish esa foydaliroq bo’lishini ko’rsatadi.
Malakali sportchilarda mashg’ulotlar chastotasi ortiqroq bo’lishi mumkin.
Bu tavsiyalar barcha muskullarga ta'sir etadigan kuch mashqlariga taalluqlidir,
chunki eng yirik muskul guruhlaridagi ishchanlik qobiliyati nisbatan sekin
tiklanadi. Mayda muskul guruhlari kuchining tiklanishi esa tezroq bo’ladi, shuning
uchun ma'lum bir joyga ta'sir qiladigan kuch mashqlarini tezroq bajarib turish
mumkin (K.M.Mahkamjonov). Yirik muskul guruhlarida ishchanlik qobiliyatining
ancha sekin tiklanishini musobaqalarga tayyorlanish vaqtida ham hisobga olish
kerak. Shuning uchun ko’pchilik sportchilar yirik musobaqalardan oldin
(ko’pincha musobaqaga 7—10 kun qolganda) chegara og’irlikdagi shtanga bilan
o’tirib turish mashqlarini trenirovkadan chiqarib tashlaydilar.
Tezkorlikni tarbiyalash tezkorlik jismoniy fazilat ekani. Tushunchaning ta'rifi.
Tezkorlikning namoyon bo’lish formalari. Tezkorlik deganda kishidagi
31
harakatlarning tezlik xarakteristikasini, shuningdek, harakat reaktsiyasining vaqtini
bevosita va asosan belgilovchi funktsional xususiyatlar kompleksi tushuniladi.
Tezkorlik namoyon bo’lishining uchta asosiy (yoki elementar) formalari
mavjuddir:
1) harakat reaktsiyasining latent (yashirin) vaqti;
2) ayrim harakatlar tezligi (tashqi qarshilik kichik bo’lganda);
3) harakatlar chastotasi.
Tezkorlik namoyon bo’lishining elementar formalari bir-biriga nisbatan bog’liq
emas. Bu ayniqsa harakat reaktsiyasining harakat tezligi ko’rsatgichlariga
ko’pincha aloqador bo’lmaydigan vaqt ko’rsatgichlariga taalluqlidir.
Ko’rsatib o’tilgan uchta formaning birgalikda kelishi tezkorlik namoyon
bo’lishining barcha hollarini belgilaydi. Masalan, sprinter yugurishdagi natija start
olishdagi reaktsiya vaqtiga, ayrim harakatlarninr (depsinish, sonni oldinga
o’tkazish va boshq.) tezligiga va qadamlar sur'atiga bog’liq. Amalda esa tezkorlik
namoyon bo’lishining aytib o’tilgan elementar formalari emas, balki yaxlit
harakatlarning (yugurish, suzish va hokazolarning) tezligi katta ahamiyatga ega,
albatta. Biroq murakkab-koordinatsion yaxlit harakatlardagi tezlik faqat tezkorlik
darajasiga emas, balki boshqa sabablarga ham bog’liq. Masalan, yugurishda
ilgarilab ketish tezligi qadam uzunligiga bog’liqdir, qadam uzunligi esa, o’z
navbatida, oyoqning uzunligi va depsinish kuchiga bog’liq. Shuning uchun yaxlit
harakat tezligi kishining tezkorligini faqat bilvosita xarakterlaydi, mufassal tahlil
qilishda esa faqat tezkorlik namoyon bo’lishining elementar formalarigina
ahamiyatliroqdir.
Maksimal tezlikda bajariladigan ko’p harakatlarda ikki fazani bir-biridan farq
qiladilar: 1) tezlikning brtib borish fazasi (tezlashib ketish fazasi) va 2) tezlikning
nisbatan stabillashish fazasi. Start tezlanishi birinchi fazaning, masofadagi tezlik
esa ikkinchi fazaning xarakteristikasidir. Tezlikni tez oshira borish qobiliyati va
masofani katta tezlikda o’tish qobiliyati — nisbatan bir-biriga bog’liq emas. Start
tezlanishi yaxshi bo’lgani holda masofadagi tezlik kam bo’lishi yoki, aksincha,
ko’p bo’lishi mumkin.
32
Kishining tezlik qobiliyatlari umuman ancha spetsifik bo’ladi. Faqat bir-biriga
o’xshash harakatlardagina tezkorlik to’g’ridan-to’g’ri yoki bevosita bir-biriga
ko’chishi mumkin. Jumladan, turgan joydan sakrash natijalarining anchagina
yaxshilanishi oyoqni rostlashning ahamiyati katta bo’lgan sprintcha yugurish,
yadro turtish va boshqa mashqlardagi ko’rsatgichlarga darhol ijobiy ta'sir etadi;
ayni vaqtda suzish, boksda zarb berish, mashinkada yozish tezligiga bularning
ta'siri sezilmaydi. Asosan jismoniy jihatdan bo’shroq tayyorlangan kishilarda
tezkorlik ko’proq ko’chib o’tadigan bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
