Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

E
=
mc
2
formula olam yuzni ko„rgach, yadro fizikasida keskin 
yuksalishlar davri boshlandi. Avvaliga, massa va energiyaning ekvivalentligining 
bilvosita isboti, 1932 yilda litiy yadrosining protonlar bilan bomabrdimon qilinganida 
sodir bo„ladigan parchalanishini tadqiq qilish davomida isbotlangan edi. 2005 yili 
Eynshteyn tenglamasi navbatdagi qat‟iy sinovdan o„tdi. Ilmiy tajriba davomida 
oltingugurtning eng oddiy izotoplaridan biri (
32
S) neytronlar bilan bombardimon 
qilinadi. Natijada, oltingugurtning boshqa bir barqaror izotopi (
33
S) ning 
qo„zg„atilgan holati hosil bo„ldi va uning qaytadan muvozanat holatiga o„tishda 
yuksak energiyali (γ) foton uchib chiqdi. Ushbu reaksiyaning tenglamasi quyidagicha: 
n 
+ 
32
S → 
33
S + γ. Reaksiyagacha va reaksiyadan keyin o„lchangan massa nisbatlari 
bilan foton energiyasini inobatga olgan holda hisob-kitob qilib ko„rib, olimlar 
E
=
mc
2
formulaning to„g„ri ekanligini 0.00004% darajagacha aniqlik bilan isbotladilar.
Vaqt o„tishining sekinlashuvi, massaning ortishi va fazoning siqilishi, hozirgi 
kunda zaryadlangan zarrachalar tezlatgichlari uchun oddiy hol sanaladi. Bunday 
qurilmalar elektr energiyasining shunchalik katta miqdorini hazm qiladiki, o„sha 
energiya butun bir shaharni ta‟minlashga yetgan bo„lardi. Lekin bunda shunday katta 
hajmdagi energiya hosil bo„ladiki, u og„ir zarrachalarga aylanib, lekin beqarorlikdan, 
soniyaning milliondan bir ulushlariga teng vaqtda arang yashaydi xolos.
Hozirgi kunda ham, umumiy nisbiylik nazariyasi gravitatsiyaning eng 
muvaffaqiyatli nazariyasi bo„lib qolmoqda. Biroq, mazkur o„zaro ta‟sirni unga 

---

139 
qardosh bo„lgan boshqa nazariyalar – elektromagnit o„zaro ta‟sir, kuchli va kuchsiz 
yadroviy o„zaro ta‟sirlar singari, maydonning kvant nazariyasi qanoti ostida ravnaq 
topayotgan nazariyalardan uzoq holi titub bo„lmaydi. Maydonning kvant nazariyasi 
esa – maxsus nisbiylik nazariyasi va kvant nazariyalarining eng muvaffaqiyatli 
ittifoqi desak mubolag„a bo„lmaydi. Yuqorida sanab o„tilgan barcha to„rttala 
kuchlarni yagona konsepsiya ostida birlashtirish – «yaxlit nazariya», yoki, «yakuniy 
nazariya»ni barpo etish g„oyasi, zamonamiz fiziklari uchun ham tinchlik bermayotgan 
eng oliy maqsad-muddaolar sirasiga kiradi. Ushbu muddaolar istiqboli uchun eng 
maqbul yo„nalishlardan biri esa, olamni qo„shimcha, yoki, yangi o„lchamlari bilan 
ifodalanadigan manzaralarini tasvirlovchi turli xil stringlar nazariyasi qaralmoqda. 
Agar bu boradagi tadqiqotlar o„zini oqlasa, bizning nisbiylik nazariyasi haqidagi 
tasavvurlarimiz yana ham sezilarli o„zgaradi.