Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Eynshteynning Maks Bornga yo‘llagan maktubidan
.
1939 yil iyul oyi o„rtalarida ikki vengr olimlari Leo Silard (1898-1964) va 
Yudjin Vigner (1902-1995), Pekonik ko„rfazidan ikki qadam narida joylashgan 
Nassau shahrida yozni o„tkazayotgan olim Eynshteynni yo„qlab tashrif buyurishdi. 
Silard va Eynshteyn eski tanishlar bo„libgina qolmay, balki eski hamkorlar ham 

---

133 
edilar. Bir vaqtlar ular barcha xonadonlar uchun o„rnatilishi mumkin bo„ladigan 
maishiy muzlatgich modeli ustida tijoriy loyiha boshlab qo„yishgandi. Biroq, bu galgi 
uchrashuvdan maqsad boshqa bo„lib, uning muddaosi uran izotoplaridan birning 
(235U) neytronlar bilan bombardimon qilinishidan olingan natijalarni muhokama 
qilsihdan iborat edi. Uran iztopini neytronlar bombardimon qilinganida, kripton yoki 
bariy singari nisbatan yengil kimyoviy elementlar hosil bo„lib, bulardan tashqari, 
bombardimonni davom ettirish uchun qo„llash mumkin bo„ladigan yana ikki yoki 
uchta neytronlar ham qolar edi. Bundan esa, yana keyingi qism uran izotoplarini 
bombardimon qilish mumkin. natijada har safar nishonga borib urilgan neytronlardan 
yana va yana yangi neytronlar hosil bo„laveradi, uran yadrosi parchalanib, ulkan 
miqdordagi energiya ajralib chiqishi bilan kechuvchi zanjir reaksiyasi boshlanib 
ketadi. Ajralib chiqqan energiyani esa turli-tuman maqsadlarda qo„llash mumkin. 
Olimlar Silard Vigner, agar ushbu kashfiyot mal‟un Gitlerning qo„liga tushsa, u eng 
qabih maqsadlarda qo„llanishi mumkinligidan xavotirda edilar. Aksiga olib, 
Yevropadagi eng ulkan uran konlari ham, bu vaqtga kelib allaqachon uchinchi reyx 
tomonidan egallab olingan Chexoslovakiya hududlarida joylashgandi.
Ko„pchilik mutaxassislar 
E
=
mc
2
formulasi atom bombasi nish urib chiqishiga 
sabab bo„lgan urug„lik deb hisoblaydilar. Lekin Eynshteynning o„zi Silardni tinglab 
ko„rib: «
Men bu haqida umuman o„ylamagan ham edim!
» - deb xitob ilib yuborgan 
ekan. Materiyada konsentratsiyalangan ulkan energiya zahiralarini aniqlashni o„zi bir 
masala, uni ajratib olish mexanizmini o„ylab topish esa – boshqa masala. 
Energiyaning massaga va aksincha masaning energiyaga aylanib almashinib turishi 
tabiatda har on va har lahzada, uzluksiz sodir bo„lib turadi va 1905 yili Eynshteyn 
o„zining mashhur formulasini kashf qilgan vaqtida, zanjir reaksiyasi haqida umuman 
xayol ham qilmagan. Uning kashfiyotida 27 yil o„tgandan so„nggina Jeyms Chedvik 
neytronlarning mavjudligini aniqladi va yadro fizikasi yuzaga keldi. Zanjir reaksiyasi 
asosidagi atom bombasi haqidagi g„oya esa yozuvchi Gerbert Uelsning «Ozod 
qilingan olam» romanida 1914 yilda bayon qilingadi.
Nassaudagi maslahatlashuvlardan so„ng Eynshteyn, AQSHning o„sha 
vaqtdagi prezidenti Franklin Delano Ruzveltga uran zahiralarini g„amlash va fizik-
yadroshunoslarni qo„llab-quvvatlash kerakligi haqidagi maslahat va takliflar bitilgan 
maktub yo„lladi. Biroz ikkilanishlardan so„ng, oradan ikki yil o„tib Ruzvelt baribir 
Manxetten loyihasini boshlashga qaror qildi. Bu voqea 1941 yilning dekabr oyida, 
Pirl-Xarbor bombardimon qilinishidan roppa-rosa bir kun avval bo„lib o„tgandi.
Eynshteynning AQSH yadro dasturidagi ishtiroki, o„sha ilk maslahat xati 
bilan cheklandi. Uning hukumatdagilar nazdidagi «ishonchsiz» shaxsiyati, hamda, 
davlat yo„nalish olgan siyosiy kursdan farq qiluvchi ijtimoiy-siyosiy qarashlari 
ro„kach 
qilinib, 
hukmron 
doiralarda 
Eynshteynni 
Manxetten 
loyihasiga 
yaqinlashtirmaslikka qaratilgan urinishlar avj olgan edi. Eynshteynning yadro 

---

134 
dasturiga ikkinchi bora aralashuvi faqat Xirosimaga atom bombasi tashlanishidan 
keyin sodir bo„lgan.
O„sha ondayoq Eynshteyn o„zining Ruzveltga yo„llagan maslahati haqida 
yodga oldi. «
Agar men nemislarning atom bombasini eplolmasliklarini bilganimda 
edi, bu haqida 
(Ruzveltga)
 kiprik qoqmagan ham bo„lardim
»