Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

MEXANIK TAJRIBA 
Bizda ikkita sanoq tizimlari:
G 
(
x
va 
y
koordinatalar o„qi) va
D 
(
x′
va 
y′
koordinatalar o„qi) mavjud. 
Bu ikkala tizimlar, har bir nuqtasida vaqt 
bir xilda o„tadigan fazoda (makonda) 
joylashgan 
va 
shu 
sababli 
ham 
kuzatuvchilarning soatlari bir xil tezlik 
bilan yuradi. 
Kema tryumidagi kuzatuvchilarning 
talqinlari.
 
 
Tryum burchaklarida joylashgan ikkita 
odam, y′ o„qining musbat nurlariga 
yuzlangan, biz ularni 
A′
va 
B′
deb 
nomlaymiz. Markazda, bir vaqtning 
o„zida ikkita to„p itqitib yuboradigan 
x
′
 
Bam! 
B
′
 
3-rasm 
5-rasm 
4-rasm 
y
′
 
A
′
 
C
′
 
B
′
 
t
1
′
 
t
1
′
 
 
 
A
′
 
C
′
 
B
′
 
v 
v 
A
′
 
C
′
 
B
′
 
t
0
′
 
v v 
Bam! 
Bam! 
C
′
 

---

57 
mexanizm joylashgan bo„lib, u otgan to„plardan bir chap tomonga, ikkinchisi esa, 
o„ng tomonga yo„nalgan holda uchadi; har ikkala to„p ham bir xil 
v
tezlik bilan 
uchadi. Biz tortishish kuchini ham, ishqalanish kuchini ham e‟tiborga olmyamiz. 
Uchinchi bir odam, ya'ni, 
C′
, to„p irg„itadigan apparat ro„parasida va 
A′
va 
B′ 
larning o„rtasida joylashadi. 
A′
, 
B′ 
va
C′
odamlar avvalo soatlaridagi vaqtni 
sinxronlab olishadi va ularning har biriga biror hodisani qayd etish vazifasi 
topshiriladi. Bu vazifa hamma uchun har xil bo„ladi. Birinchi odam, to„pning uchib 
chiqib chap tarafdagi devorga urilishi hodisasini qayd qiladi. Ikkinchisi esa, o„ng 
tarafdagi devorga to„p kelib urilishini qayd qiladi. Uchinchi odam, ya'ni 
C′
esa, 
mashinaning to„plarni irg„itib berish vaqtini qayd qiladi (3-rasm). Mashina to„plarni 
otib berganida, 
C′
o„z soatiga ko„ra 
t′
0
vaqtni belgilab qo„yadi (4-rasm).
A′ 
va
 B′
odamlar o„zi qarab turgan devorga to„p kelib urilganini ko„rishi bilan, o„ziga mos 
ravishda 
t′
1
va 
t′
2
vaqtlarni qayd qilishadi (5-rasm).
To„plarning har ikkalasi ham bir xil ( ) masofani aynan bir xil tezlik bilan 
bosib o„tadi. Agar kuzatuvchilarning har uchalasi ham o„z o„lchash natijalarini, 
hamda, 
t′
2
−
t′
0 
va 
t′
1
−
t′
0 
farqlarni taqqoslashsa, bir xil natijalarga ega bo„lishadi. 
Xulosa: to„plarning ikkisi ham devorga aynan bir vaqt momentida kelib urilishgan.
Qirg„oqdagi kuzatuvchilarning talqini: 
Hozirgina kema tryumida amalga oshirilgan tajribani qayta amalga oshirish uchun 
biroz g„alati usulga qo„l uramiz; lekin bu ga‟alatilik, mazkur tajribaning ikkinchi, 
ya'ni, nisbiy talqinini tahlil qilishda mufassal tushunarli ko„rinishga keladi. Biz 
qirg„oq yoqalab bir necha kuzatuvchilarni joylashtiramiz va ularning har biri o„z 
sekundomerlari yordamida o„ziga nisbatan aniq ro„parama-ro„para joyda sodir 
bo„luvchi hodisalarni qayd qiladi (6-rasm). 
Kema qirg„oq yoqalab 
u
tezlik bilan harakatlanmoqda. 
C 
kuzatuvchi, 
mexanizm to„pni otgan zahoti uning qarshsida bo„lgan bo„lsin. U qayd etgan vaqt 
t
0
deb olinadi. 
A
va 
B
esa, to„plarning devorga borib urilishini qayd etadigan 
kuzatuvchilar bo„lishadi. Ular vaqtning 
t
1
va 
t
2
momentlarini qayd etishadi (7-
rasm).
Kemaning harakati, chap tarafdagi to„p (
i
) va o„ng tarafdagi to„p (
d
) larning 
uchib o„tish masofasining simmetriyasini buzadi. To„p otilishi vaqtigacha, 
kuzatuvchilar mexanizmning 
u
tezlik bilan o„ng tarafga harakatlanayotganligini 
ko„rishadi. Aniq bir vaqtda mexanizm, ikkala qarama-qarshi tomonlarga, to„plarni 
otib yuboradi va to„plarning har biri