Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Harakat bir tekis bo‘lgan har qanday inersial sanoq tizimlarida, fizika 
qonunlarining barchasi bir xil ko‘rinishda bo‘ladi; 
 
-
Yorug‘likning vakuumdagi tezligi barcha inersial sanoq tizimlari uchun 
bir xildir. U manbaning tezligiga ham, yorug‘likning signalini qabul 
qilgichning tezligiga ham bog‘lioq emas 
Shu tarzdagi ikkta yadroga ega maqola, ilm-fanga nisbatan aynan shunday 
yondoshuv asosida butun boshli bir olamni ochib bergan bo„lib, maqolani o„qigan 
aksariyat mutolaachilarni shoshirib qo„ygan edi. Keyinchalik «
Eynshteynning 
mulohaza uslubu men uchun haqiqiy kutilmagan yangilik bo„lgan edi – 
deb e‟tirof 
etgan edi kvant mexanikasining asoschilaridan bir bo„lmish Maks Born,
 - u menga 
istalgan boshqa biror ilmiy malakaviy tajribadan ham kuchliroq ta‟sir ko„rsatgan
». 
Masalan, nuqta yoki, to„g„ri chiziqning ta‟rifi singari Yevklid postulatlaridan, farqli 
o„laroq, Eynshteyn postulatlari aniqlikka ega bo„lmagan. Olim bu borada tajriba 
ma‟lumotlaridan kelib chiqqan: «
Agar markaziy tushunchalari va asosiy 
gipotezalari amaliy tajribadan uncha uzoqqa ketmasa, nazariyot katta afzallikka 
egadir
».
Ikkinchi postulat mashhur «barcha narsa nisbiy» tarzida yangraydigan 
mashhur matal bilan bahsga kirishadi. Maks Plank aytganidek, «
Nisbiylik 
nazariyasi, mumtoz fizikada faqat nisbiy xarakter kasb etadigan kattalik – yorug„lik 
tezligi tushunchasiga, mutlaqlik mohiyatini biriktirishga urinmoqda
». Yorug„lik 
tezligining doimiy ekanligi, Maksvell tenglamalari orqali xulosa qilinmoqda. 
Eynshteynning o„zi, nazariyaning birinchi postulati «Galiley va Nyuton 
mexanakilarida ham amal qilishiga» diqqat qaratdi. Hammasini o„zgartiruvchi omil 
– nisbiylik tamoyili bilan uyg„unlashayotgan yorug„lik tezligining doimiyligi edi. 
Ustiga-ustak, Lorents almashtirishlarining barchasiga yetib kelish uchun, Maksvell 
tenglamalariga hech qanday murojaatlarsiz, ikkinchi postulatning o„zi orqali chiqib 

---

56 
borish ham mumkin edi va bu ishni Eynshteyn o„zining 1905 yilda e‟lon qilingan 
maqolasida amalda bajargan. 
Yorug„lik tezligining doimiy ekanligi borasida yuzaga keladigan noo„rin 
qarashlarning haqiqatan mavjudligini tasdiqlash maqsadida, Galiley qirg„og„iga 
qaytamiz. Bunda qator eksperimentlar seriyasini amalga oshiramiz: avvaliga, 
Nyuton qonunlariga tayanish bilan (mexanik talqin), keyin esa, Maksvell 
qonunlariga ko„ra (elektromagnit talqin). Tajriba natijalari bizga kichik bir nazariy 
sayohat uyushtirishimizga yordam beradi va buning natijasida bizning olam 
manzarasi haqidagi tasavvurlarimizga, o„zimizning fikrlarimiz taklif etayotgan 
tasavvurlardagidan ko„ra yanada kattaroq aniqlik kiritiladi. Shunga ko„ra, bundan 
hosil bo„ladigan xulosa va fikrlar ham, yanada kuchliroq intriga hamda noodatiy 
zavq bag„ishlaydi.
Biz, Lorents o„zgartirishlarining o„yinga yangi qoidalar kirtishini, ya'ni, ular 
asosida qaraydigan bo„lsak, harakatdagi kuzatuvchilarning o„zi guvohi bo„layotgan 
hodisalar borasida nomuvofiqlikka ucharshini ko„rib o„tdik. Endi, yorug„lik 
tezligining doimiyligi ikkita hodisalarning bir vaqtliligiga qanday ta‟sir etishini 
tahlil qilib ko„ramiz.