Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari 2020/1(22) issn 2181-9580

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/1(22) 
usul maktabining ochgani va unda dastavval Ismoil Gaspiralibey maktabidagi singari 
darslar tashkil etilganiga urg‘u bergan. Lekin vaqtlar o‘tib ayrim sabablarga ko‘ra u 
xalq tashabbusi bilan shaharning ichkarisiga ko‘chirilgani va shundan keyin ta’lim 
tizimiga ham o‘zgartirishlar kiritilgani, bu o‘rinda Salohiddin domlaning hech qanday 
aybi yo‘qligini ta’kidlagan
8
.
Bundan ko‘rinadiki, XIX asr oxirida Qo‘qon shahrida birinchilardan bo‘lib 
ochilgan yangi usul maktabi keyinchalik o‘z joyidan ko‘chgan va yo‘nalishini 
o‘zgartirib, eskicha ta’lim tizimiga o‘tgan. Bu esa bir qator ziyolilarning 
munozarasiga sabab bo‘lgan.
Samarqand viloyati Xo‘jand uyezdiga qarashli Xaptuz qishlog‘ida yosh fikrli 
millatparvar boylardan Said Boboxon To‘ra o‘g‘li 200 nafarga yaqin bola sig‘adigan 
yangi usuldagi maktab ochib, xalqning olqishiga sazovor bo‘lgan
9
.
Mazkur maktabning ochilishidan oldin Said Boboxon To‘ra o‘g‘li o‘qituvchi 
qidirib “Oyna” jurnalining 1914-yil 42-soniga e’lon bergan. Unda aytilishicha; 
“...Xo‘jand uyezdi (Xaptuz) qishlog‘inda yangi ochiladigan “Muhammadiya” nomli 
usuli jadida maktabiga boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi, usuli ta’limdin xabardor 
muallim kerak. Muallim bo‘ladigan kishining Samarqand viloyatidin bo‘lmog‘i 
shartdur. Vazifa xususinda shaxsiy maktub ila xabarlashmoq mumkundur. Irodasi bor 
muallimni 25-avgustgacha tubandagi adres bo‘yicha ma’lum qilishi so‘raladi”
10
-
deb manzilni quyidagicha bergan: “Stan. Xadjent Samarkand obl. selenie Kastakoz. 
Said Babaxanu Turaevu”.
Undan tashqari Samarqand viloyatining Jizzax shahrida birinchilardan bo‘lib 
savdogar Ahmadjon Nosirboy o‘g‘li yangi usul maktabiga asos solib, o‘quvchilarning 
zamonaviy ilm olishini ta’minlagan
11
.
Bu xususida manbalarda quyidagilar ta’kidlangan: “Jizzax shahridan 
yozadilarki, ushbu kungacha Jizzax shahrida yangi usul maktabi yo‘q edi. Holbuki, 
aksar shaharlar va qishloqlarga eskilik maktablari yoyilgandur. Ammo bu oxir 
vaqtlarda Jizzaxning obro‘li savdogarlaridan Mullo Ahmadjon Nosirboy o‘g‘li 
janoblari yangi usul maktabini bino qilishga niyat qilib fotiha oldilar”
12
.
Bu esa o‘z navbatida ma’rifatparvarlar va keng xalq ommasini quvontirgan va 
ular tadbirkor Ahmadjon Nosirboy o‘g‘liga o‘zlarining tashakkurini bildirgan. Shu 
bilan birga, Xo‘jand shahrida yirik tadbirkorlardan Mirzo Iskandarboy ham katta 
mablag‘lar evaziga 3 xonadan iborat bir yangi usul maktabi ochishga erishgan
13
. 
8
Мулла Абдулқодир Самарқандий. Хўқанд мактабларини танқид қилувчи афандига.// Тужжор, 1907, №14, 7 декабр. 
9
Каримхўжа Абдураҳмонхўжа ўғли. Хўжанд уездида янги мактаб.// Садои Туркистон,1914,№53, 23 декабр 
10
Муаллим керак.// Ойна, 1914, №42, -Б. 1016.
11
Жиззахда мактаб.// Ойна, 1914, №12, -Б.287-288. 
12
Жиззахда мактаб.// Ойна, 1914, №12, -Б.287-288. 
13
Кавказлик (Муҳаммад Саид). Янги мактаблар.// Самарқанд, 1913, №32, 2 август. 

---

141