M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

103

---

77-6-rasm.
T ek to n ik tizim lar. V izantiya m e'm o rch ilig id a konstruksiyalar 
va tizim turlari.
77-7-ram .
T ek to n ik tizim lar. U yg‘onish davri m e'm o rch ilig id a konstruksiyalar 
va q u n lis h usullari.
104

---

77
-8-rasm.
T ektonik tizim lar. Kiyev Rusi m e'm o rch ilig id a qurilish usullari va tiz im turlari.
kapitellami yo‘qolishiga, tayanchlam ing pastga qarab toraygan yangi k o ‘rini- 
shiga olib keldi va zam onaviy m e’m o rch ilik d a keng qo‘llanila boshlandi 
(75-rasmga qarang). Bu shakl tam o m ila k uchlantirgand a egiluvchanlikka 
toliq javob beradi, asosiy tayanchdan b o sh lan ib tepa nuqtaga qarab esa 
maksimal kattalashadi (80-rasm ).
Ravoqli te k to n ik tizim o ‘zining b irla m c h i holatida q ad im g i Sharq 
me’morchiligida q o ‘llanilgan (81-rasm ), lekin to ‘liq rivojiga qadim gi R im da 
erishdi. B unday konstruksiyalar — ravoq va to q la r (gumbaz) b o ‘lgan. Juda 
katta ravoqli qoplam alar R im in sh o o tlarin in g q alin devorlariga tayangan 
edi.
77-9-rasm.
T ek to n ik tizim lar. Q adim gi R us y o g 'o c h me’m orchiligi.
105

---

77-10-rasm.
T ektonik tizim lar. Q adim gi M isr va Y aqin S harq m am lakatlarning 
m e ’m o rch ilik konstruksiyalari.
Ravoqli tizim qurilish prinsiplari keyinchalik V izantiyada, undan so‘ng 
esa m s m e ’m o rlari to m o n id a n rivojlangan b o ‘lib, m ukam m al tektonik 
shakllari yaratildi (82-rasm ).
Ravoq tizim i rivojiga k atta hissa q o ‘shgan G o tik a y orqin inshootlarda 
konstruktiv tizim plastik vositalar yordam ida a n iq ifodalangan.
U m u m an yangi konstruktiv tizim ni zam onaviy k o ‘lamli qoplam a (обо­
ло ч к а) qatlam i nam oyon etadi. A ynan shu konstruksiyada temir-beton 
xossalari — ko'lam li m ustahkam lilik va uning turli shakllarini qabul qilish 
qobiliyati eng to ‘la q o ‘llanilm oqda. A rm osem ent — bu xossa deyarli beqiyos 
im koniyatlarni q o lla sh g a sharoit yaratadi.
T em ir-beton k o ia m li konstruksiyalar uchun k o ‘taruvchi sathning 
plastik 
egrichiziqli shakli xos. B unday shakl ashyoni ancha ratsional 
ishlashga 
m ajbur qiladi. Egri chiziqli shakl konstruksiyaning qattiqligini, 
kesim ning 
m inim al qalinligini yaratadi va katta kenglikdagi m asofalarni 
yopishga, 
qoplashga im koniyat beradi (83-rasm ). Bu shakllar turlicha b o ‘lishi 
mumkin: 
silindrli, t o ‘lqinsim on-yig‘iluvchan, giperboloidli (konus kesim laridan 
egn 
sirtli), parashutsim on va hokazo (84-rasm ).
N A ZO R A T SA V O LLA R I
1. M e ’m o rch ilik kom pozitsiyasi nim a?
2. 
K om pozitsiya n im a n i anglatadi?
3. 
M e’m o rch ilik kom pozitsiyasi qaysi tu rla rn i o ‘z ichiga oladi?
4. 
K o m pozitsiya kateg o riy alarin i san ab chiqing.
5. 
H ajm iy-fazoviy tiz im n im a d a n iborat?