Август 2020 10-қисм

Телефон: [phone]
Аннотация. 
Мақалада өспиримлик даўирде болатуғын психологиялық өзгерислер 
хаққында пикирлер билдирилген.
Гилт сөзлер. 
Өспиримлик дәўириниң аўыр қыйын дәўир екенлиги көплеген 
психологиялық, физиологиялық, социаллық факторлар менен байланысы.
Өспиримлик дәўири инсанды балалықтан - жаслыққа өтиўши ҳәм өз нәўбетинде басқа 
дәўирлерден өзиниң кескин, қыйыншылығы менен парқланып турыўшы дәўир. Бул дәўир 
балалардың 5-8 классларында оқыў ўақытларына туўра келеди ҳәм 11-12 жастан 14-15 
жасқа шекем болған дәўир аралығында кешеди. Айрым балаларда бул дәўир 1-2 жыл ер
-
терек яки кеширек келиўи мүмкин.
Өспиримлик дәўири айрым психологиялық әдебиятларда «өтиў дәўири», «аўыр дәўир», 
«кризис дәўири» сыяқлы атлар менен де аталады. Бул дәўирдиң «аўырлығы», «кескинли
-
ги», «қыйыншылығы» нелер менен тийкарланады?
Өспиримлик дәўириниң аўыр қыйын дәўир екенлиги көплеген психологиялық,
физиологиялық, социаллық факторлар менен байланыслы. Бул дәўирде раўажланыўдың 
барлық тәреплери: физикалық, ақылый, әдебий, социаллық ҳәм усы сыяқлылардың маз
-
мун мәниси менен өзгереди. 
Бул дәўирде өспирим өмиринде, оның руўҳыяты, организимниң физиологик 
жағдайларыда, оның социаллық жағдайыда бир қанша өзгерислер пайда болады. Айрым 
жағдайларда оларда бир- бирине қарама- қарсы болған түрли жағдайлар бақланады. Бул 
дәўирге келип бала енди «бала» емес ҳәм усы менен бирге еле «үлкен» ҳәм емес. Оның 
өз- өзине ҳәм әтирапдағыларға қарағанда болған мүнәсебети улыўма басқаша характер 
пайда етеди. Оның қызығыўлары системасы, социаллық бағдарланғанлығы қайтадан 
формалланады, өз- өзин аңлаўы, баҳалаўы, қәдириятлары өзгереди. Оның ушын өз «мен»и 
ҳәм усы «мен»ниң әҳмийети артады. 
Өспиримлик дәўириниң характерли өзгешеликлериниң және бири- бул дәўирде 
өспиримлерде бақланатуғын өспиримлик автономиясы жағдайы. Өспиримлик 
автономиясының ҳуқықый автономия, эмоционал автономия, мәкән автономия сыяқлы 
түрлери парқланады. 
Мәлим болғанындай, бала дүньяға келген күннен баслап кимниңдур қарамағына мүтәж 
болады. Ата-анасы ҳәм басқа жақынлары оны аўқатлантырады, кийиндиреди, тәрбиялайды 
ҳәм баланы барлық ўакыт бақлаў астында услайды. Олар баланы ҳәр тәреплеме қоллап-
қуўатлап турады ҳәм бала бундай қоллап-қуўатлаўға мүтәж болып қалады.
Егер бул дәўирде өспирим ата- анасы ажралып кеткендей болса, бул жағдайда 
өспиримниң қай жерде ким менен қалыўы бала қәлеўине қарап шешиледи. Усы сыяқлы 
ҳуқуқый имканиятларға ийе болыў ҳәм буннан өспиримниң хабардарлығы оның ҳуқуқый 
автономиясының жүзеге келиўин тәмийнлейди. Бундай автономияға ийе болыў өспиримде 
өз ис-ҳәрекети ушын жуўапкершилик сезими жүзеге келтиреди. 
Өспиримлик автономияларынан және бири- эмоционал автономия. Мәлим болғанындай 
бала дүньяға келген ўақыттан баслап ол анасы ҳәм әтирапындағылардың эмоционал, сезим 
қоллап – қуўатлаўына, меҳир- мухаббатын көрсетиўге, еркелеўге мүтәжлик сезеди. Соның 
ушын ҳәм ерте балалық жасындағы, мектепке шекемги ҳәм киши мектеп жасындағы ба
-
лаларды сүйип, еркелеп оларды қушақлап, басын сыйпап, жағымлы гәплер ҳәм қарым- 
қатнас пенен оларға сезим жақынлық көрсетсе, олар бундан қуўанады ҳәм еркелетип 
атырған шахсқа талпынады.
Өспиримлерде бақланатуғын автономия жағдайының және бири мәкәнлы автономия. 
Бунда өспирим имканынша өз ханасында жалғыз қалыўға, қандайда исти ислеп атырған 
яки бир жерде болған ўақытларында жалғыз қалыўға, әсиресе, өз ата- анасы, шаңарақ 

---

373