O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro oziq – ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti s. Astanov

 
9.4.Qutblangan nurlarning qo’llanilishi 
Qutblanish tekisligining sun’iy aylanishi birinchi navbatda optik aktiv 
moddalarda sodir bo’ladi va ular qutblanish tekisligini aylantirish qobiliyati-
ga ega.
 
Bunday moddalarga kana eritmasi, sirka eritmasi kabi moddalar 
kiradi. Eritmada qand miqdorini aniqlovchi qurilma saxarometr yoki 
polyarimetr deyiladi.

---

70 
Saxarometr yorug’lik manbai hamda Nikol prizmasidan iborat bo’lgan 
“P” polyarizator va “A” analizatordan, ko’rish trubasi “T”, mikrometrik vint, 
“C
1
” “C
2
” ko’rish maydoni “D” hamda eritma solingan idish “R” dan iborat. 
9.3-rasm. Saxarometrning ishlash prinsipi chizmasi 
Polyarizator va analizator tekisligi parallel bo’lganda ko’rish 
maydonida birinchi shakl ko’rinishi hosil bo’ladi. Mikrometrik vintni 
aylantirib maydon yoritilganligini bir xilga keltiramiz (2-shakl). Optik aktiv 
eritma R qo’yilganda, u qutblanish tekisligini aylantiradi va ko’rish 
maydonida 3-shakl hosil bo’ladi. Mikrometrik vint yordamida maydon 
yoritlganligini bir xilga keltirib, mikrometrik vint ko’rsatkichlar ayirmasi (φ) 
topiladi va quyidagi tenglamasidan 
cl



(9.3) 
optik aktiv modda konsentratsiyasi 
“c”
topiladi. 
 
9.4-rasm. “Qutblanish tekisligining burilishi” animatsiyasidan fragment 
 

---

71 
Mustahkamlash uchun savollar 
 
1.
Yorug’likning anizotrop muhitlarda ikkilanib sinishi nima sababdan 
yuz beradi? 
2.
Oddiy va oddiy bo’lmagam nurlar o’zaro qanday farqlanadilar? 
3.
Nikol prizmasida qutblangan nur qanday olinadi? 
4.
Qutblanish tekisligining sun’iy aylanishi qanday sodir bo’ladi?