N. Husanov, S. Shokirova, K. Shayxova

Kelishiklar va shaxs - son qo‘shimchalari 
(kategoriya padeja, litsi i affiksi v uzbekskom yazike) 
 
Kelishik qo‘shimchalari otni otga, otni fe’lga bog‘lash uchun xizmat qiladi. 
O’zbek tilida oltita kelishik bor.
Ayrim kelishik qo‘shimchalari so‘zlarga qo‘shilganda ularda o‘zgarishlar 
bo‘lishi mumkin. Masalan, jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga jarangsiz undosh 
tovush bilan bitgan so‘zlarga qo‘shilganda -ka shaklida eshitiladi, ammo doim -ga 

---

 13
shaklida yoziladi: hisobga, jamiyatga; so‘zlar k tovushi bilan tugagan bo‘lsa, 
jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ka shaklida, q tovushi bilan tugasa -qa shaklida 
qo‘shiladi. 
Jo‘nalish, 
o‘rin-payt 
va 
chiqish kelishigi qo‘shimchalari b va d jarangli undoshi 
bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda, qator kelgan jarangli undoshlarning jarangsiz 
jufti talaffuz qilinadi, ammo iqtisodda, daromad kabi yoziladi. 
Fe’llarning tuslanishi va zamon kategoriyasi
(grammaticheskie kategorii glagola) 
O’zbek tilida fe’lning quyidagi kategoriyalari bor: 1) nisbat kategoriyasi, 2) 
bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi, 3) mayl kategoriyasi, 4) zamon kategoriyasi, 
5)shaxs-son kategoriyasi. 
O’tgan zamon fe’llari harakatning nutq vaqtigacha, nutq vaqtidan oldin 
bajarilishini bildiradi va uning shakllari fe’lga -di, -gan, -(i)b affikslaridan birini 
qo‘shib, uni shaxs-son bilan tuslash orqali hosil qilinadi: bajardim, bajargan, 
bajaribdi.
Hozirgi zamon fe’li harakatning nutq vaqtida bo‘layotganini, davom 
etayotganini, tugamaganligini bildiradi. Bu ma’no hozirgi zamon fe’lining -yap, -
moqda, -yotir affikslari bilan yasaluvchi shakllari, shuningdek, hozirgi-kelasi zamon 
fe’l shakli bilan ifodalanadi. Masalan, bajaryapti, bajarmoqda, bajarayotir kabi. 
O’zbek tilida harakatning nutq vaqtidan keyin bo‘lishi, ya’ni kelasi zamon 
ma’nosi -moqchi affiksli sifatdoshni shaxs-son bilan tuslash orqali, shuningdek, 
hozirgi-kelasi zamon fe’li orqali ifodalanadi: bajarmoqchi kabi.