К.Марксда қийматнинг меҳнат назарияси тўғрисида тўла
маълумот берилади, қийматнинг меҳнат сарфлари билан ўлчаниши
бирдан-бир тўғри деб қаралади. Аммо талаб ва таклифга кўра, товар
баҳоси қийматга нисбатан ошиши ва камайиши мумкин. «Ишлаб
чиқариш баҳоси» концепцияси илгари сурилиб, қийматга қиёс
қилинади (харид баҳоси билан тенглаштирилади).
Оддий товар ишлаб чиқаришда (то бозор иқтисодиёти) ва
капитализмнинг дастлабки даврида баҳолар қиймат қонуни билан
тартибга солинар экан. Ривожланган капиталистик иқтисодиётида эса
баҳо А.Смит бўйича табиий баҳо, Д.Рикардо бўйича ишлаб чиқариш
баҳоси (ёки қиймати), физиократлар бўйича зарурий баҳо деб
қаралади. Узоқ муддат давомида ишлаб чиқариш баҳоси
таклифнинг
зарурий шартидир.
Маркснинг бу ғоясига Кондратьев «меҳнат назариясининг юқори
шакли» деб баҳо берилади. Марк Блауг фикрича, марксистларнинг
қарашалари шунга бориб тақаладики, агар биз қийматнинг меҳнат
назариясидан бошламасак, капиталистлар меҳнат жараёнида иштирок
этмасдан туриб, умумий маҳсулотнинг бир қисмини ўзлаштиришни
исботлаб бера олмаймиз (яъни эсплуатация манбаи йўқолади).
Пул назарияси Рикардо - Милл ғояларига амал қилинади аммо
пулнинг миқдорий назарияси инкор этилади. Бунда маълум давр
давомида савдо оборотлари ва пул массаси оборотлари (айланмаси)
доимий эмаслиги далил қилиб кўрсатилади.
Маркснинг қўшимча қиймат назарияси асосий бўлиб, унинг
вужудга келиши қуйидагича «исботланади» (классик мактаб ғоялари
бўйича ҳамма нарса ўз қимматида сотилади ва шу қимматда олинади,
яъни ортиқча нарса юзага келмайди). Меҳнат аниқ миқдорий ўлчовга
эга, ишчи кучининг қимматини баҳолаш
эса - бу катта даражадаги
муаммодир, ҳамда феъл-атвор ҳолати ва колектив ва психология
(
руҳи) томонидан аниқланади. Шу сабабли қўшимча қийматнинг
манбаи бўлиб, фақат ўз ишчи кучини сотаётган унумли ишчиларнинг
«ҳаққи тўланмаган меҳнат» ҳисобланади. Бу «зарурий» ва «қўшимча»
иш вақтидаги жараёндир. «қўшимча вақт» ва «қўшимча меҳнат» билан
«қўшимча даромад» юзага келади.
«Унумли меҳнат» тўғрисидаги физиократлар томонидан ишлаб
чиқарилган. Маркс бу ғояни ривожлантириб шундай қисқача хулосалар
чиқаради: биринчидан, агар меҳнат «мутлоқ» бўлмаган
шаклдаги
қўшимча қийматни, яъни «нисбий қўшимча қийматини» яратса (бу
тирикчилик воситалари қиймати (қиймати) арзонлашувига олиб
келади); иккинчидан, унумли меҳнат муомала соҳасида эмас, ишлаб
чиқариш соҳасида қўшимча қиймат яратгандагина унумли бўлади.
Даромадлар тўғрисида фикр юритиб, ёлланма ишчилар ўз
«кучини» сотиб капиталистдан оладиган ҳақдир (бу ерда «ишчи кучи»
иш ҳақига алмаштирилади), ваҳоланки
класик мактаб вакиллари
бўйича меҳнат учун иш ҳақи берилади. Бу назарияга кўра, иш ҳақи
ишчи ва унинг оиласи ҳаётини таъминлаш учун зарур товарларга
эквивалентдир. Унинг миқдори ишлаб чиқаришни механизациялаш ва
технологик жиҳозлаш даражасига боғлиқ, бу эса охирги оқибатда иш
ҳақи ўсиши учун тўсиқ бўлади, чунки техник-иқтисодий тараққиёт
доимий ортиқча ишчи кучини яратади. Капиталист ва ишчи ўртасидаги
алмашув муносабатлари ишчи зиёнига бўлади. Ҳеч вақт реал иш ҳақи
меҳнат ишлаб чиқариш кучлари ўсишига мутаносиб равишда ўсмайди.
Эркин рақобат иқтисодиёти шароитида ишчилар касаба қўмиталарига
суянган ҳолларда ҳам бу шароитни ўзгартира олмайдилар. меҳнат
унумдорлиги ўсиши туфайли, товар ва хизматлар қийматининг пулдаги
ифодаси пасайиб бориши оқибатида ишчилар томонидан сотиб
олинадиган товарлар баҳосининг ҳар доим адекват пасайишига олиб
келади, бу эса ишчилар аҳволининг доимо ёмонлашувидир.
Фойда ва фойда нормаси. Бу даромад шакли соҳибкор
томонидан эксплуатация ёрдамида пайдо бўлади; Рикардодаги фойда
нормаси эмас, бошқа қўшимча қиймат нормаси, ҳатто эксплуатация
нормаси тўғрисида фикр юритилади.
Корхона ёки соҳадаги қўшимча қиймат ҳиссаси ўзгарувчи
капитал ва меҳнат ҳиссаси қанча кўп бўлса, шунча кўп бўлади,
капиталнинг органик тузилишида (
С/V
)
доимий капитал ҳиссаси кам
бўлса, демак, корхона қанчалик машина ва бошқа
техникалар билан
яхши қуролланган бўлса, шунча кам бўлади.
Қўшимча қиймат нормаси ва фойда нормаси ўртасидаги фарқ
шундан иборатки, биринчиси Узгарувчи (
Do'stlaringiz bilan baham: 
