Г>ул китаптл К. лракллнакстаппып кубла ранонллрыпда жасай- тугын клракалпаклардын этннкалык составы, сол гсрригориядагы

Р. И. Л п а и с с о в м Ц. Г. О р л о п 
а 
. Вопросы изучс-
пия диалсктон мзиков мародов СССР. .Вопросы нзыкознання*,
1953, № 5, 37-6ет.
195
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Гезектеги ўазыйпа —жергиликли халықтыц сөйлеў 
тилипдегн өзгешеликлерин терецнен үйрепнп, оныц 
эдебий тилге ҳэм Сасқа туўысқап тпллерге қатиасын 
Селгилеў Солып табылады. 13ул нсге, Сиринши нәў- 
бетте, қубла дналектти еле де терецнеп изертлеп, 
онын арқа дналект ненен әдебий тилге қатнасын көр- 
сетиў, айрықшз нзоглоссалық и<агдайларга кеўнл аў- 
дарыў керек.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

»т
Ж У ў М А К
Ҳәзирги заман каракалпак әдебий тили менен са- 
лыстырғанда кубла диалект өзине тән лексикалык, 
фонетикалык, 
грамматикалық өзгешеликлерге нйе. 
Әсиресе бундай өзгешеликлер диалекттин лексика та- 
раўында елеўли дәрежеде көзге тасланады.
Бундай өзгешеликлер бирден пайда болмай, бел- 
гили тарийхый-социаллык шараяглардын салдарынан 
кәлиплескен. Демек, ондай өзгешелнклердиц 
1
ейпа- 
расы қарақалпақ тилииин тарийхына байлаиыслы бол- 
са. екнншилери қубла диалект объектиндеги қарақал- 
пақлардын түркий семьялас халыклар менеп модеинй, 
экономикалык байланыслары пәгийжесипдс жүзеге 
асып, туўысқан тиллердин бир бириие тпйгизген тосн- 
ринен болган деп түсинднрилпўи керек.
Аныгында да, қубла диалекттиц лсксика-семантн- 
калық классификациясында өпднрнстпм ҳәр қыйлы 
арналарына банланыслы диалекглик сөзлер меисн бпр- 
ге өзбек, қазақ, түркмеи тиллерннен көплеген сөз- 
лердиц аўысыўы—буныц гүўасы. Бул жерде кубла 
диалект лекснкасыидагы туўыскаилық термиплсрге 
байланыелы 
енэ
(од. ти л д е-ц « « ). 
ата
(од. тнлде— 
эке), үкэ
(әд. тилдс—
ннн), сиқли
(әд. тцлдс—
қарин-
Оас), баба, бува
(әд. тнлдс— 
ата)
.ҳом т. б. сөзлердиц 
арқа дпалектка салысгырғапда одеўпр өзгешелмкке 
ийе екенлип
1
н көриўГе болады.
Октябрь реполюциясынан соцгы доўирде каракал- 
пак тилиииц сөзлик состаиы менен сөзлнк фонды рус 
тнли зрқалы байыды. Демек, кубла диалекг лексика- 
сында да рус тилинен жергиликли халықтыц сөйлеў
197
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тилине аўыскан сөзлерлиц бир неше топарын ушыра- 
тыў нызамлы қубылыс. Олар тнйкарынан алғанда, 
турмыстыц барлық тәреплерипе байланыслы болып 
келеди. Мысалы, кубла дналект лексикасында 
закүн
(закон, ад. тилде 
закон, нызам), лэли г
(налог, әд. 
тилде 
салық), сабырайын (собрание,
әд. тилде 
жый-
налыс), исибатыр
(әд. тнлде 
экскаватор), партық
(дл.
тилде 
фартук), пүржи
(әд. тилде 
п.ружина),
супыр
(әд. тилде 
суферфосфат),
т. б. көплеген сөз- 
лер де бар. Олардыц бул диалектте қолланыў сфера- 
сы жүдә кец.
Диалект лексикасы карақалпақ әдебий тили, арқа 
диалект ҳәм ондагы гейпара говорларга салыстырған- 
да бир қанша өзгешеликлерге ийе. Қубла диалектгиц 
сө 
1
лик составы ҳәм оныц лексикалық қатламында әде- 
бий тилден паркы бар сөзлер, оныц менен мәнилик 
жағынан бир ҳәм ец соцында әдебий тилге салысгыр- 
ғанда формасы бойынша азы-кем болса да өзгеше- 
ликке ийе группалар ушырасады.
Кубла диалекгтеги дублеглик вариантлардыц саны 
да бир қанша. Олардыц дублег формаларын әдебий 
тилдеги өзиндей вариаитларға салыстыра отырып, дуб- 
летлнк вариантлардын бир қәлипке тусиўнне ерисиў 
керек. Қубла дналект лексикасындағы дублетлик ва- 
риантларға 
дэстэЦсап, искэкЦпинқет, жайЦтам, кү-
киртЦшырпы., лампаЦшыра, магазинЦдүкэнЦтүкэн
, 
мөрЦпечать, сымЦшалбар, игалдырЦузақ
т. б. сөз- 
лерди келтириўге болады.
Қубла диалект лексикасыныц арка диалекттен ец 
баслы өзгешеликлериниц бири оида изоглоссалық 
шеклердии болыўында деп билиў керек. Диалекттегн 
изоглоссалардыц мысаллары ретинде 
гаўуш
(арқа диа- 
лектте—
жүгери), гэлбир
(арқа диал
. —елек), ж улпус
('арқа диал.—
урусқақ, бийҳайа), егэЦегэ
(арка диал.— 
ийе), ж ылаўхана
(арқа 
т ъ л .—м алхака)
т б. сөзл^р- 
ди көрсетнў мумкии. Демек изергленген диалекгтеги 
изоглоссалар өзлеринин мәписи ҳәм ([эормасы бойын- 
ша арка диалектген өзгеше екенлиги көриннн тур.
Кубла диалекттиц лексикалық өзгешеликлери, тий- 
карынан, каракалпақ тили Қоцырат юворындағы кара- 
калпак, өзбек. казақ ҳ. т. б. халықлар аралас отыр- 
ган жерлердеги, сонлай-ак гейбир жағлайларда Хоже- 
ли районындағы жергнликлн қарақалпақлард . ц снй-
198
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

леў тилнинц материаллары менен сэйкес келеди. Ал, 
базы бир жағдайларда онлағы өзгешеликлер өзбек 
тили Хорезм говорларынын материалларына да уксас. 
Бундай сәйкес келиў фактлери қубла диалекттеги 
қарақалпақ ўәкиллериниц бир неше жыллар даўамын- 
да коцсылас халықлар менен экономикалық, турмыс 
ҳәм мәдений жағынан тығыз қарым-катнаста болыўы- 
нан пайда болған.
Қарақалпақ тили қубла диалектиниц лексикасы 
улыўма карақалпақ тилиннц бай сөзлик сосгавқа ийе 
екенлигиниц гуўасы болып табылады. Халықтыц жер- 
гиликли аўызеки сөйлеў тили огада бай ҳәм ондағы 
сөзлер әдебий тилдиц ен жақын жәрдемшилери болып 
табылады. Сонлықтан карақалпақ әдебий тилннде куб- 
ла диалект лексикасындағы гейпара сөзлерди ретине 
қарай пайдаланғанда жүдә орынлы болар еди.
Басқа тиллердеги диалекглер ҳәм говорлар сыяқлы, 
қубла диалекттиц лексикасы да әдебий тилдин күшли 
тәсирине ушыраған. Бул жағдай ўақытлар өгиўи ме- 
нен дпалекглнк өзгешеликлердиц өз орнын әдебий 
тилге бериўи сөзсиз қубылыс екенлигин тастыйклайды.
Кубла диалект лексикасындағы диалектлик өзге- 
шеликлерди үйрениў иси—қаракалпак мнллий пилиниц 
қәлиплесиўи, тилдиц ларийхын изертлеў, террнтория- 
лык диалекглер менен говорлардыц диалекгологиилық 
дгласын жасаў, сөзликлер дүзиў ушып да пайдалы. 
Сондай-ақ ол қаоақалпақ '
1
плпниц ҳэзирги жағдайы 
ҳәм халықтыц атногепезим аиыклаў моселесни көрсе- 
тиўге де өз көмегин тнйгизедч.
Диалекг лексикасыи уйрениў жгргнликли халық 
тилиниц сөз байлығын амыклау, оныц улыўма әдебий 
тилге катнасын белгилсў ушын да пайдалы. Халық 
арасынан жыйналғап дналектологиялық материаллар— 
қаракалпак тилнпнц басқа гүркий сисгемалас халық- 
лар менен тууысқанлық байланысыи еле“де теренирек 
изерглеў ушын жанлы факглер болады деп есаплаймыз.
199
www.ziyouz.com kutubxonasi

---