T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 371 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
bosim o‘zgarmas bo‘lgani uchun gazning kengayishi qo‘shimcha issiqlik miqdori talab 
qilinadi. 
Izotermik jarayon (T = const).
Izotermik jarayon tenglamasi Boyl - Mariott qonunidan iborat: 
Izotermik jarayonida bajarilgan ishni aniqlaymiz:
, 
Izotermik jarayonda termodinamikaning birinchi qonuni quyidagicha ifodalanadi: 
T = const bo‘lganda, ideal gazning ichki energiyasi o‘zgarmaydi, shuning uchun 
Gazga uzatilgan issiqlik miqdorining barchasi tashqi kuchlarga qarshi bajarilgan ishga 
sarflanadi
, 
Gazning hajmi kengayganda temperatura pasaymasligi uchun, izotermik jarayon vaqtida 
tashqi bajargan ishga ekvivalent issiqlik miqdori uzatib turilishi kerak. 
Adiabatik jarayon 
Tashqi muhit bilan issiqlik almashmaydigan jarayon adiabatik jarayon deb ataladi. 
Adiabatik jarayonda ideal gaz parametrlarini o‘zaro bog‘laydigan tenglamani topishga 
harakat qilamiz. Termodinamikaning birinchi qonunidagi
ideal gaz ichki energiyasi o‘zgarishini izoxorik issiqlik sig‘imi orqali ifodalaymiz: 
, 
adiabatik jarayon uchun 
, u holda
,
Ideal gaz holat tenglamasiga ko‘ra 
ga teng, shuning uchun 
yoki
Natijada, adiabatik jarayon uchun quyidagi ifodaga ega bo‘lamiz:
,
Ideal gaz uchun
,
yoki
.
Agar 
nisbatni 

- bilan belgilasak – ifoda quyidagi ko‘rinishni oladi: 
bundan 
, yoki 
adiabata tenglamalariga ega 
bo‘lamiz . Bu tenglamalar Puasson tenglamalari,
=

nisbat esa Puasson koeffitsienti 
yoki adiabata ko‘rsatkichi deb ataladi. 
Qaytar va qaytmas jarayonlar 
const
PV







2
1
2
1
2
1
1
2
ln
ln
V
V
V
V
P
P
RT
V
V
RT
V
dV
RT
PdV
A
dA
dQ

0



dT
C
dQ
dU
V
1
2
2
1
ln
ln
V
V
RT
P
P
RT
A
Q



PdV
dU
dQ


PdV
dT
C
dQ
V


0

dQ
0


PdV
dT
C
V
V
RT
P

0


V
dV
RT
dT
C
V
0


V
dV
C
R
T
dT
V
0
ln
ln








V
C
R
T
d
V
const
V
C
R
T
V


ln
ln
R
C
C
V
P


R
C
C
V
P


V
V
p
C
R
C
C


1
V
p
C
C
const
V
T



ln
)
1
(
ln

const
TV


1

const
PV


V
p
C
C

---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 372 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Tizim bir qator termodinamik holatlardan o‘tib, o‘zining boshlang‘ich holatiga qaytadigan 
jarayon aylanma jarayon deb ataladi. Jarayonlar diagrammasida tsikl yopiq egri chiziq bilan 
tasvirlanadi (
2 - rasm
).
2-rasm. Termodinamik holatning to‘g‘ri tsiklli o‘zgarishi
Ideal gaz bajargan tsiklni, kengayish jarayoni (1 – a – 2) va siqilish (2 – v – 1) 
jarayonlariga ajratish mumkin. Gaz kengayishi jarayonida bajarilgan ish (1a 2 V
2
, V
1
1) 
yuza bilan aniqlanadi va musbat deb hisoblana hisoblanadi.
Gazsiqilishida bajarilgan ish (2 v 1 V
1
, V
2
2) yuza bilan aniqlanadi va manfiy deb 
hisoblanadi. Natijada tsikl bo‘yicha gazning bajargan ishi (1a 2v 1) yuza bilan aniqlanadi. 
Tsiklda musbat ish bajarilsa
u jarayon to‘g‘ri tsikl deb ataladi.
Agarda tsiklda bajarilgan ish manfiy bo‘lsa 
u jarayon teskari tsikl deb ataladi.
3-rasm. Termodinamik jarayonning teskari siklli o‘zgarishi
To‘g‘ri tsikl davriy ishlaydigan mashinalar, issiqlik dvigatellarida qo‘llaniladi. Bu 
mashinalar tashqaridan uzatilgan issiqlik miqdori hisobiga ish bajaradi.
Teskari sikl sovutish qurilmalarida ishlatiladi. Sovutish mashinalarida davriy tsikl davomida 
tashqi kuchlar bajargan ishi hisobiga tizimning issiqlikligi temperatura yuqori bo‘lgan 
jismga uzatiladi. 
4-rasm. Issiqlik mashinasining tuzilishi.



0
PdV
A



0
PdV
A

---