A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat Pedagogika Instituti “Fizika-astranomiya” yo‟nalishining 4-kurs talabasi Abdullaxatov Diyorning

Yarim o`tkazgichlarning to`g`rilagich sifatida ishlatilishi 
Bu mashqni bajarishda n—p tipdagi o`tkazuvchanlikka ega bo`lgan diod, 3 
kom qarshilik, ostsillograf va o`zgaruvchan tok tarmog`i kеrak. 
Oldin, tеgishli sxеma bo`yicha ostsillografii o`zgaruvchan tok manbaiga ulab, 
ostsillograf ekranida sinusoidal tasvir olish kеrak. 
Kеyin asboblarni rasm) ko`rsatilgan sxеma bo`yicha o`zgaruvchan tok 
manbaiga ulash kеrak. 
So`ng ekranda sinusoidal bo`lmagan pastki tomoni kеsilgan sinusoidal, ya'ni 
arra tishlariga o`xshash tasvirni ko`ramiz. Dеmak, diod tokni bir tomonga o`tkazar, 
ya'ni to`g`rilagich vazifasini o`tar ekan. 
Diodning voltampеr xaraktеristikasini olish 
Dioddagi to`la tok kattaligining kuchlanishga bog`liqligini quyidagi 
formula ifodalaydi: 
I=I
e
+I
t
+I
0
(e
av
-1). 

---

Bundan 
I=I
e
+I
t0
, 
Bunda 
I
e0
—elеktron 
tokining 
to`yingandagi 
qiymati, 
I
t0
—tеgishli 
o`tkazuvchanlikdagi tokning to`yingandagi qiymati, е — elеktron zaryadi, k—
Boltsman doimiysi, T—absolyut tеmpеratura. 
1 
**-Agar manfiy kuchlanish berilgan bo`lsa, 1 formula quyidagicha yoziladi.
I=I
0
(e
-
av
-1 ) 
 
 
 
 
 
 
2.3.Yarimo‟tkazgich materiallari elektr tokini hosil bo‟lishini 
nazariy asoslarini o‟rganish. 

---

Yarimo‘tkazgichlarnig o‘tkazgichlardan asosiy farqi nima ? Yarim 
o‘tkazgichlarning tuzilishidagi qanday jihatlari ularning barcha radio 
qurulmalar va televezorlar EHM larda ishlatishga yo‘l ochadi 
Yarim 
o‘tkazgichlar 
elektr 
o‘tkazuvchanliging 
haroratga 
bo‘g‘lanish harakteriga qarab o‘tkazgichlardan ko‘p farq qiladi.O‘lchash 
natejalari harorati ko‘tarilganda qator elementlarning (kremniy,germaniy 
va boshqalarning) va birikmalarining (RbS,CdS va boshqalarning) 
solishtirma qarshiligi nihoyatda keskin ravishda kamayishini ko‘rsatadi, 
vaholanki harorat ko‘tarilganda metallarning solishtirma qarshilgi ortadi,
manashunday moddalar 
yarm o’tkazgichlar
deb ataladi.
Yarimo;tkazgichlarning tuzilishi. Tranzestorlar radio pryomnikni 
ishga tushirish ucgun yarmo‘tkazgich va radio pryomnikning tuzilishi 
haqida hech narsani bilish shar emas. Ammo unin yaratish uchun juda 
ko‘p narsani bilish,odamning o‘zi ham iqtidorli bo‘lish kerak. 
Tranzestorning umuman qanday ishlashini bilish uncha qiyin emas 
Avvalo yarimo‘tkazgichlarda o‘tkazuvchanlik mehanizimi mohiyati 
bilan tanishish kerak. Buning uchun esa yarimo‘tkazgich krestali 
atomlarining o‘zaro bo‘glanish tabiatini tushunish kerak. Misol 
tariqasida kremniy krestalini ko‘rib chiqamiz. 
Kremniy – to‘rt valentli element. Demak,atomning tashqi 
qobig‘ida zayifroq bo‘g‘langan to‘rtta elektron bo‘ladi. Har bir kremniy 
atomining eng yaqin qo‘shni atomlari ham to‘rtta bo‘ladi. Kremniy 

---

krestali 
tuzilishining 
tekslikda 
tasvirlangan 
sxemasi 
1-rasmda 
ko‘rsatilgan. 
Qo‘shni atomlarning har bir jufti bir birga kovalent bog‘lanish 
deb ataladigan juf electronli bog‘lanish tufayli o‘zaro ta‘sir ko‘rsatadi. 
Bu bog‘lanishning har bir atomdan bittadan valentlik elektroni 
qatnashadi,bu elektronlar atomdan ajralib chiqib,krestallarda mushtarak 
bo‘lib qoladi va o‘z harortida ko‘proq vaqt qo‘shni atomlar orasidagi 
fazoda yuradi. Ularning manfiy zaryadi kremniyning ionlarini bir biri 
yaqinida tutib turadi. 
Mushtarak bo‘lib qolgan juft electron faqat ikki atomga tegishli 
deb o‘ylash to‘g‘ri emas. Har bir atom qo‘shnilari bilan to‘rtta 
bog‘lanish hosil qiladi,har qanday valentlik elektroni esa anashu 
bog‘lanishlarning biri bo‘ylab harakat qila oladi. Bu elektron qo‘shni 
atomga borishi, undan boshqasiga o‘tishi va so‘ngra butun kristall 
bo‘ylab kezib yurishi mumkin. Valentlik elektronlari butun kristallga 
tegishlidir. 
Kremniyning juft elektronli bog‘lanishlari ancha mustahkam 
bo‘lib past haroratlarda uzilmaydi.
Shunig uchun past haroratda kremniy elektr tokini o‘tkazmaydi. 
Atomlar bog‘lanishida ishtirok etuvchi valentlik elektronlari krestall 
panjaraga mustahkam bog‘langan shuning uchun tashqi elektr maydon 
ularning harakatiga sezilarli ta‘sir ko‘rsatmaydi. Germaniy kiristalining 
tuzilishi ham shunga o‘xshaydi.